Er geç tüm kadınların yaşadığı bir durum menopoz ama hayvanlar aleminde o kadar yaygın bir durum değil. Yalnızca bazı canlılarda görülüyor bu biyolojik durum. İnsanları zaten biliyoruz, bunun dışında menopoza şempanzeler ve balinalarda rastlanıyor. Peki ya neden menopoz diye bir şey var? Neden balinalar ve şempanzeler de menopoza giriyor? Niye böyle bir özelliğin ortaya çıkması gerekti? Bilim insanları uzun zamandır bu sorunun cevabını arıyor.
Belki dişilere evrimsel bir avantaj sağlıyor menopoz, belki de yaşamlarının diğer bazı faydalı özelliklerinin bir yan etkisi.
Menopoz görülen beş balina türünün biyolojik yapısının incelendiği yeni bir çalışmada araştırmacılar menopozun bu canlılara evrimsel bir avantaj sağladığını savundu. Mesela yaşça daha büyük balinaların kendi evlatlarıyla aynı anda hamile kalması engellenmiş oluyor, bu da onlardan doğacak iki yavruya zarar verebilecek kaynak çatışmalarının önüne geçilmiş oluyor.
Nature dergisinde yayımlanan çalışmayı yürüten Exeter Üniversitesi’nden biyolog Samuel Ellis, balinaların da insanlarla aynı nedenlerle menopoz özelliği göstermiş olabileceğini söyledi.
Sadece beş balina türünde menopoz görülüyor
Pek çok türde dişiler yaşamları boyunca yumurta üretmeye devam ediyor. Bu durum nesillerinin devamlılığı için onlara bir avantaj sağlıyor. Malum vahşi doğada hayatta kalmak o kadar kolay bir iş değil, hele hele insanlık her gün biraz daha bu canlıların alanına girdiği için yaşam alanları daralırken. Dolayısıyla bir dişi hayatı boyunca ne kadar çok yavruyu başarıyla büyütebilirse genlerinin gelecek nesillere aktarılma olasılığı daha da artar. Bu durum uzun ömürlü dişiler için de geçerli. Dişi filler 60’lı yaşlarına kadar doğurmaya devam edebiliyorlar.
Katil balinalar, yalancı katil balinalar, belagular, kısa yüzgeçli pilot balinalar ve deniz gergedanları ise tıpkı insanlar gibi bir yaştan sonra doğurganlığını kaybediyor. Dişi katil balinalar sadece 40’larına kadar ürüyor, halbuki 90’lı yaşlarına kadar hayatta kalabiliyorlar.
Bu canlıların neden menopoz geçirdiğini incelemek, katil balinalar hariç o kadar kolay değil. Katil balinalar genelde kıyı sularında yüzdükleri ve su üstünde de çok vakit geçirdikleri için nispeten incelenmeleri daha kolay. Menopoz geçiren diğer türler kıyıdan uzakta yaşadıkları ve daha çok sular altında vakit geçirdikleri için incelenmeleri çok daha zor.
Ama Ellis ve meslektaşları balinaların peşine düşmedi. Bunun yerine enerjilerini deniz biyologlarının halihazırda topladıkları verileri incelemeye harcaladı. Ara sıra haberlerini görüyorsunuzdur, onlarca balina toplu halde karaya vurabiliyor. Deniz biyologları o hayvanların cesetlerini inceleyerek yaşlarına dair tahminler yürütüyor ve hamile olup olmadıklarını ya da yumurta üretmeye devam edip etmediklerini görmek için dişilere otopsi yapıyor.
İşte Ellis ve meslektaşları bu verilerden yola çıktı. Hatta sadece o beş balina türünü değil, yunusları ve ispermeçet balinaları gibi menopoza girmeyen başka balıkların da verilerine göz attılar. İstatiksel denklemler kullanarak balinaların ortalama yaşam sürelerini, ürettikleri yavru sayısını ve ne kadar süre doğurgan kaldıklarını tahmin ettiler.
Menopoza girmeleri yaşam sürelerini uzatıyor
Menopoza girmeyen türlerde belli bir kalıp var. Büyük balinalar daha uzun yaşama eğiliminde oluyor. Menopoza giren beş türde ise belli bir örüntü var. Dişi balinalar kendi boyutlarındaki bir balina için tahmin edildiği kadar uzun süre doğurgan kaldı. Ama menopozdan sonra da ortalama 40 yılı aşkın süre daha yaşamışlar.
Bu bulgu, menopozun balinaların üreme yıllarını azaltan mutasyonlar sayesinde evrimleşmediğini gösteriyor. Aksine doğal seçilimde hayvanların üreme dönemi durduktan sonra yaşamlarına daha fazla süre ekleyen mutasyonlar ortaya çıkmış olmalı.
Peki bu yeni üreme davranışları ne tür bir evrimsel avantaj sağlamış olabilir? Olasılıklardan biri yaşlı dişilerin kendi yavruları doğum yaparken aynı anda doğum yapmamaları. Böylelikle balinalar arası çatışma çıkmıyor. Araştırmacılar bir çatışmadan kaçınma sayesinde balinaların uzun vadede genlerini daha fazla gelecek nesillere sağlamalarının önünün açıldığını öne sürüyor. Nasıl mı?
Yaşlı dişi balinalar kaynaklar için yavrularıyla çatışmaya gireceğine onlara kaynak bulmalarında yardım edebilir. Katil balinalar üzerinde yapılan önceki çalışmalarda araştırmacılar yaşlı dişilerin uzun yolculuklarda sürülerine nasıl öncülük ettiğini görmüşlerdi. Balinalar bu özelliğiyle insanlara benziyor. Çünkü büyükanneler de genelde torunlarına yol gösteren kişiler oluyor. Ayrıca daha geçen yıl menopoza girmiş katil balinaların erkek yavrularını kavgadan uzak tuttuğunu göstermişti. Bu da yaşlı dişilerin sürü içinde kavgaların önüne geçici bir etkisi olduğunu gösteriyor.
Sadece beş balina türünde menopoz özelliğinin evrimleşmesi ise bizlere bu özelliğin sadece belli koşullar altında kazanılabileceğini gösteriyor. Ellis’e göre menopozun ortaya çıkması için bir türün belli bir sosyal hayatının olması gerekiyor. Dişinin bu sosyal grupta uzun süre kalması ve grubun daha genç üyeleriyle yakın bağlar kurması gerekiyor.
