Bilim insanları ilk kez bir insanın içinde yeni, minyatür karaciğer büyütmeyi deniyor. Kulağa bilim kurgudan çıkma gibi gelse de esasında bu fikir yılların dizisi, yeni sezon için de onay olan Grey’s Anatomy’nin 2018’de yayınlanan bir bölümünde işlenmişti. Şimdi biyoteknoloji şirketi LyGenesis fikri gerçeğe dönüştürmeyi amaçlıyor.
Şirket salı günü ilk gönüllülerden birine lenf bezini ikinci bir karaciğere dönüştürecek hücre enjeksiyonunun yapıldığını duyurdu. Prosedür karaciğer hastalığının son evresindeki 12 yetişkinde test edilecek klinik çalışmanın parçası ve işlem 25 Mart’ta Houston’da başladı.
Karaciğer hastalarının iyileşebilmesi için karaciğer nakli gerekir ama donör bulmak o kadar kolay değil. Bahar dizisinin ilk bölümünde de gördük, insanın eşi bile bazen tereddüde düşebiliyor donörlük söz konusu olduğunda. LyGenesis hastaların donöre ihtiyaç duymayacağı kadar sağlıklı karaciğer dokusu geliştirmeyi amaçlıyor. Şirket bunun için lenf bezlerini canlı biyoreaktör olarak kullanıyor. Wired’da yer alan habere göre LyGenesis’in CEO’su Michael Hufford ek karaciğer kütlesinin sadece yüzde 10 ila 30’unun bile hastalığın son evresindeki hastalar için önemli etkileri olabileceğini söylüyor.
İşlem nasıl yapılıyor?
Sağlık Bakanlığı’nın açıkladığı verilere göre 2023 Kasım ayı itibariyle 2600 kişi karaciğer nakli bekliyor. ABD’de ise bu sayı 10 bin. Yeterli sayıda karaciğer donörü olsa bile sırasını bekleyen hastalarla eşleşecek diye kaide yok. Bazen kan grupları uyuşmaz, bazen de karaciğer kullanılamayacak kadar yağlı olur. Yine de bu karaciğerler LyGenesis’in işlemi için uygun. Hufford bağışlanan bir karaciğerin 75 kişiyi tedavi etmeye yetecek hücreye sahip olduğunu söylüyor.
LyGenesis’deki bilim insanları nakillerde kullanılmayan organlardaki hepatositleri (karaciğerde en çok bulunan hücreler) ayrıştırarak saflaştırıp bir serum torbasında topluyor. Bir sonraki adım ise hücreleri vücutta doğru yere ulaştırmak.
Şirketin baş bilim sorumlusu ve Pittsburgh Üniversitesi patoloji profesörü Eric Lagasse sağlıklı donör hücrelerinin doğrudan hastalıklı karaciğere enjekte edilemeyeceğini söylüyor. Çünkü böyle bir durumda hücreler hayatta kalamaz. Yaklaşık 10 yıl önce vücutta yeni karaciğer olarak görülebilecek potansiyel bölgenin lenf bezleri olabileceğini düşünmüş. Bu küçük, fasulye şeklindeki doku kümeleri bağışıklık sisteminin bir parçası olarak enfeksiyona karşı mücadele eden savaşçılardan. Hem genişleyebiliyor hem de karaciğer gibi kanı filtreleyebiliyorlar. Vücutta çok fazla oldukları için birinin görevinin değiştirilmesi diğerlerini etkilemiyor.
LyGenesis’in tedavisinde karaciğere bağlı damar sisteminde bulunan karındaki lenf bezleri hedef alınıyor. Doktorlar ilk gönüllüye hücre dozunu vermek için ucunda bir kamera bulunan ince, esnek bir tüpü hastanın boğazından aşağı indirmişler. Ultrason yardımıyla hedef lenf bezlerinden birini tespit ederek içine 50 milyon hepatosit enjekte etmişler. Şirketin özellikle karaciğere yakın lenf bezlerini seçmesinin sebebi ise karaciğerin gelen sinyallerle kendini yenilemesini sağlamak. Karaciğer yenilenme yeteneğine sahip tek organımız, hasar gördüğünde bile yenilenmek için birtakım kimyasallar salgılar.
Fare ve domuzlardaki deneyler etkili oldu
Lagasse ilk deneylerinde fareleri kullanmış ve lenf bezlerine enjekte ettiği sağlıklı karaciğer hücrelerinin büyüdüğünü ve hayvanın iflas eden karaciğerinin işini devraldığını görmüş. Tabii bu yeni karaciğer orijinali boyutunda değildi, orijinalinin yüzde 70’i kadardı. Karaciğer bir noktaya kadar büyüyor, sonrasında büyümeyi bırakıyordu.
Lagasse ve meslektaşları aynı deneyi domuzlarda da yaptı. 2020’de yayınlanan çalışmalarında domuzların karnındaki lenf bezlerine karaciğer hücreleri enjekte ettikten sonra faredekine benzer bir durumun ortaya çıktığını gördüler. Bilim insanları minyatür karaciğer haline gelen lenf bezlerini incelediklerinde kan damarları ve safra kanallarından oluşan bir ağın kendiliğinden oluştuğunu gördüler. Üstelik domuzların esas karaciğerindeki hasar ne kadar büyükse ikinci karaciğer de o kadar büyüyordu. Bu da hayvanların vücutlarının sağlıklı karaciğer dokusunu tanıyarak esas işi ona aktarabildiğini gösteriyor.
Bu tedavinin en büyük faydası kandaki amonyağı temizlemenin mümkün olacak olması. Hastalığın son evresindekilerin kanındaki amonyak bir noktada beyne gidip felce ve hatta komaya neden olabiliyor. Tabii yeni mini organlar doğal bir karaciğerin tüm işlerini yapacak diye bir şey yok, sonuçta hepatositlerden başka hücre tiplerini de taşıyorlar. Bilim insanlarının kafasını kurcalayan soru ise insanlarda kanı filtrelemek ve safra üretmek gibi hayati işlevleri üstlenecek kadar büyük bir karaciğerin büyümesi için kaç hücreye ihtiyaç duyulacağı. LyGenesis’in üç hastanın lenf bezine verdiği 50 milyon hücrelik enjeksiyon şimdilik en düşük doz olarak görülüyor. Eğer bunun güvenli olduğu görülürse dört kişilik ikinci gruba 150 milyon hücre enjekte edilecek. Üçüncü gruba ise 250 milyon hücre.
Ama tedavinin sonuçları hemen kendini göstermeyebilir. Hufford yeni organın doğal karaciğerin işlevlerini devralacak kadar büyümesinin iki ila üç ay süreceğini söylüyor.
