Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Hanehalkı Bütçe Araştırması’nın 2023 yılı sonuçlarına göre Türkiye genelinde hanehalklarının tüketim amaçlı yaptığı harcamalar içinde en yüksek payı yüzde 25’lik kira sınırlamasının bekleneni vermemesi ve düşük faiz nedeniyle yatırım araçları içinde öne çıkan konuttaki fiyat artışları sonucu yüzde 23,9 ile konut ve kira harcamaları alırken, ikinci sırayı yüzde 21,9 ile ulaştırma harcamaları, üçüncü sırayı ise yüzde 20,6 ile gıda ve alkolsüz içecek harcamaları aldı.
Hanehalkı Bütçe Araştırması’nın 2022 yılı sonuçlarına göre ise Türkiye genelinde hanehalklarının tüketim amaçlı yaptığı harcamalar içinde en yüksek payı yüzde 22,8 ile gıda ve alkolsüz içecek harcamaları, ikinci sırayı yüzde 22,4 ile konut ve kira harcamaları, üçüncü sırayı ise yüzde 21,3 ile ulaştırma harcamaları almıştı. Son iki yılın karşılaştırması 2023’te hanehalkının “boğazından keserek” eve sahibine ve konut sektörüne daha fazla kaynak aktardığını gösteriyor.
Deprem kuşağında yer alan Türkiye’de geçen yılın toplam tüketim harcamalarında en düşük payı alan harcama türü ise yüzde 0,8 ile sigorta ve finansal hizmetler, yüzde 1 ile eğitim hizmetleri ve yüzde 1,9 ile eğlence, spor ve kültür harcamaları oldu. 2022’de ise Türkiye genelinde hane halklarının tüketim amaçlı yaptığı harcamalarda en düşük payı ise yüzde 1,4 ile eğitim hizmetleri, yüzde 2,2 ile sağlık, yüzde 2,5 ile eğlence ve kültür harcamaları almıştı. Bu arada geçen yıl eğitim ile eğlence ve kültür için yapılan harcamaların toplam içindeki payının 2022 yılına göre düştüğü görülüyor.
En düşük gelir grubu gıdaya daha çok pay ayırdı
Gelire göre sıralı yüzde 20’lik gruplar itibarıyla tüketim harcamalarının 2023 yılındaki dağılımına bakıldığında en düşük gelir grubu olan birinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalklarının harcamaları genelden farklı bir seyir izledi. Bu gruptaki hane halkları kısıtlı gelirlerinin daha büyük bir bölümünü gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına ayırdı. Konut ve kira harcamaları ise ikinci sırada yer aldı. Toplumun en düşük gelir grubu toplam harcamalarının yüzde yüzde 36,6’lık bölümünü gıda ve alkolsüz içecekler için yaparken konut ve kira harcamalarına yüzde 29,2, ulaştırma harcamalarına yüzde 8,8 ve mobilya ve ev eşyası harcamalarına yüzde 5,4 pay ayırdı.
2022’de en düşük gelir grubu olan birinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalkları, gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına yüzde 35,8, konut ve kira harcamalarına yüzde 29,3, ulaştırma harcamalarına yüzde 8,3 ve mobilya ve ev eşyası harcamalarına yüzde 5,5 pay ayırmıştı. İki yılın verisinin karşılaştırması en düşük gelirli grubun gıda ve alkolsüz içecek harcamalarının toplam harcamaları içindeki payının arttığını gösteriyor.
En yüksek gelir grubu olan beşinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalkları ise, ulaştırma harcamalarına yüzde 28,3, konut ve kira harcamalarına yüzde 21, gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına yüzde 14,5 ve lokantalar ve konaklama hizmetleri harcamalarına yüzde 6,9 pay ayırdı.
Son iki yılın verilerin karşılaştırılması en yüksek gelir grubu olan beşinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalklarının harcamalarının toplam harcamalar içindeki payının 2022’ye göre pek de değişmediğini gösterdi. En yüksek gelir grubu 2022’de ulaştırma harcamalarına yüzde 28,5, konut ve kira harcamalarına yüzde 19,3, gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına yüzde 16,6 ve lokanta ve otel harcamalarına yüzde 6,8 pay ayırmıştı.
Hanehalkı başına aylık tüketim harcaması enflasyonu solladı
Hanelerin tüketim harcamalarını karşılaştırılabilir hale getirmek amacıyla hanehalkı büyüklüğü ve kompozisyonu dikkate alınarak elde edilen eşdeğer fert başına tüketim harcaması kullanılıyor. TÜİK’e göre 2023’te aylık ortalama tüketim harcaması genelde dört kişi (anne, baba ve iki çocuk) olarak kabul edilen hanehalkı başına 24 bin 383 TL. Ancak rakamı Türkiye’de ev sahipliği oranının yüzde 50 civarında olduğunu düşünerek değerlendirmekte yarar var. Hesaplamada kullanılan bir diğer kriter olan aylık eşdeğer fert başına 12 bin 521 TL olarak tahmin ediliyor.
TÜİK 2022’de aylık ortalama tüketim harcamasını hanehalkı başına 12 bin 159 TL ve eşdeğer fert başına 6 bin 259 TL olarak tahmin etmişti. Yani 2023’te her iki veri de bir önceki yıla göre üzde 100 oranında artmış ve bu iki kalemdeki enflasyon da üç haneli orana ulaşmış. Bu da 2023 yılı TÜFE oranını yüzde 64,77 olarak açıklayan TÜİK’in enflasyon konusunda ne denli güvenilir olduğu bir kez daha gösteriyor.
Hesaplama nasıl yapılıyor?
Günümüzde gelir eşitsizliği bireysel gelirler arasındaki farklardan yola çıkılarak ölçülüyor. Bu nedenle de hanehalkı düzeyinde toplanan gelirlerin bireysel gelirlere dönüştürülmesi gerekiyor. Bunu toplam hane gelirini, haneyi oluşturan fert sayısına bölerek yapmak doğru değil. Bu hesaplamada, hanelerin yetişkin-çocuk bileşimlerindeki farklılıkları dikkate almak gerekiyor. Çünkü bilimsel olarak çocuklar yetişkinlere göre daha az tüketiyorlar. Buna göre eşdeğerlik ölçeği olarak adlandırılan katsayılar kullanılarak her bir hanehalkı büyüklüğünün kaç yetişkine (eşdeğer fert sayısına) denk olduğu hesaplanıyor.
TÜİK’in araştırmasında hanehalkındaki referans kişi için “1”, 14 yaş ve üzerindeki tüm fertler için “0,5” ve 14 yaşın altındaki tüm fertler için “0,3” katsayısı ile çarpılarak hesaplandığı OECD ölçeği kullanılıyor. Eşdeğer hanehalkı kullanılabilir fert geliri, hanehalkının yıllık kullanılabilir gelirinin hanehalkının eşdeğer hanehalkı büyüklüğüne bölünmesiyle elde ediliyor.
Temel gelir kaynağı maaş, ücret, yevmiye geliri olan hanehalklarının ulaştırma harcamalarına yüzde 22,8, konut ve kira harcamalarına yüzde 22,2 ve gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına yüzde 18,9 pay ayırırken, müteşebbis geliri olan hanehalkların ise ulaştırma harcamalarına yüzde 27,3, konut ve kira harcamalarına yüzde 19,7 ve gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına yüzde 19,5 pay ayırdığı dikkat çekti.
Tek kişilik haneler konut ve kiraya bir 1.5 kat fazla pay ayırdı
Hanehalkı büyüklüğüne göre tüketim harcamalarının 2023 yılındaki dağılımına bakıldığında; tek kişilik hanehalkları, konut ve kira harcamalarına yüzde 31,8, ulaştırma harcamalarına yüzde 18,7 ve gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına yüzde 16,3 pay ayırdı. Hanehalkı büyüklüğü 7 ve daha fazla kişi olan hanehalkları, gıda ve alkolsüz içecek harcamalarına yüzde 30,2, konut ve kira harcamalarına yüzde 19,9 ve ulaştırma harcamalarına yüzde 14,9 pay ayırdı.
