Anayasa Mahkemesi, Türkiye’de 2018 yılında Cumhurbaşkanlığı Sistemine geçişle birlikte oluşturulan yeni idare hukuku düzenini oluşturan temel olan Kanun Hükmünde Kararname’nin önemli bir bölümünü Anayasaya aykırı bularak iptal etti. Bu iptaller, Cumhurbaşkanlığı yönetim sisteminde pek çok önemli kamu görevlisinin atanma biçiminden oluşturulan bazı yeni kamu kurumlarının kuruluşuna, kamu görevlilerinin kimi özlük haklarından başka uygulamalara kadar pek çok şeyi temelsiz bıraktı. Anayasa Mahkemesi o yüzden Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne oluşacak yasal boşluğu doldurması için 12 ay süre verdi, iptaller bir yıl sonra yürürlüğe girecek.
Anayasa Mahkemesi’nin dün açıklanan 2023/212 sayılı kararı (tam metni burada) şaşırtıcı derecede uzun ve kapsamlı. Binlerce paragraftan ve yüzlerce sayfadan oluşan karar, aslında Cumhurbaşkanlığı Sistemine geçiş öncesi, Binali Yıldırım’ın Başbakanlığındaki Türkiye Cumhuriyeti’nin son hükümetinin çıkardığı bir Kanun Hükmünde Kararname’ye ilişkin.
Türkiye parlamenter sistemle yönetilirken, Anayasa o dönemin hükümetlerine belirli konularda Türkiye Büyük Millet Meclisi’nden yetki almak şartıyla Kanun Hükmünde Kararname çıkarma yetkisi veriyordu. TC’nin son hükümeti de, Cumhurbaşkanlığı sistemine geçişe uyum sağlanması amacıyla, hepsi de en genel anlamda idare hukukunun konusu olan, yani Türkiye’deki kamu yönetimini kuran ve işleten pek çok yasada değişiklik yapmış, böylece yeni Anayasanın öngördüğü Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri için alan açmıştı.
2018 tarihli 703 sayılı ‘Anayasa’da Yapılan Değişikliklere Uyum Sağlanması Amacıyla Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’ adını taşıyan KHK için daha o zaman ana muhalefet partisi CHP iptal davası açmıştı. Daha sonra bu KHK ile ilgili olarak İstanbul’daki 12. İş Mahkemesi ile Konya’daki Bölge İdare Mahkemesi de AYM’ye başvurunca, AYM bu başvuruları toplu halde değerlendirmeye aldı.
İlk olarak KHK’nın tümünün iptal edilmesine ilişkin CHP’nin istemini ele alan Yüksek Mahkeme, bu talebi reddetti, yani KHK’yı toptan iptal etmedi. Ama düzenlemede yer alan ve itiraza konu olan bazı hükümleri tek tek ele aldı, bunların da pek çoğunu iptal etti.
AYM’nin iptal ettiği hükümlerin pek çoğu, söz konusu KHK’nın o dönemde uygulamada olan Anayasanın 91. maddesinde verilen yetkiyi aşması, yani KHK’nın Anayasanın izin vermediği bir konuyu içermesi yüzünden gerçekleşti.
Bu çeşit iptaller o kadar farklı konularda ki, bunların kapsamını ve tek tek katalogunu çıkartmak bile uzman idare hukukçularının aylarca çalışmasını gerektirecek nitelikte. Nitekim dün yapılan hızlı bir taramada bazıları ‘manşet’ niteliğinde iptaller bu çok uzun kararın içinde görüldü. Bunlar arasında Cumhurbaşkanı’nın bir Kararname ile kendi yetkisine aldığı Merkez Bankası Başkanını istediği zaman değiştirme yetkisi de vardı. Ama şimdi bu yetkinin dayanağı iptal edildi; yani AYM kararına göre Cumhurbaşkanı Merkez Bankası Kanunu’na uymak zorunda, atadığı başkanlar görev süresi garantisiyle çalışacaklar.
Böyle ‘manşet’ olan bir başka iptal kararı, Cumhurbaşkanı’nın üniversitelere rektör atama yetkisiyle ilgili. Tayyip Erdoğan’ın 2018 Temmuz ayında yemin ederek göreve başladığı ilk gün yayınladığı Kararnamede rektör atamalarında Cumhurbaşkanı YÖK’ü devreden çıkararak tek yetkili olmuştu. Şimdi iptal kararıyla bu uygulama eskiye dönecek, YÖK üç aday belirleyecek, Cumhurbaşkanı onlardan birini atayacak.
Ama dediğimiz gibi karar çok uzun ve ayrıntılı, ayrıca pek çok bölümü son derece teknik. O yüzden muhtemeldir ki 10Haber dahil medya önümüzdeki günlerde de bu kararın içinden başka ‘manşet’ niteliğinde önemli iptal kararları bulmaya devam edecek.
Birkaç örnek sıralayalım:
-Örneğin AYM, “Büyükşehir belediyesi sınırları içinde kalan ilçe kaymakamlıklarında ayrıca dernekler birimi oluşturulamayacağı” yönündeki düzenlemeyi, Anayasa’da yapılan değişikliklere uyum sağlamak amacı taşımadığından iptal etti.
-Yüksek Mahkeme, 112 Acil Çağrı Merkezi’ni arayarak asılsız ihbarda bulunanlara valilikler tarafından 250 lira ceza verilmesi, eylemin tekrarlanması halinde cezanın iki katı kadar uygulanması düzenlemesinin de iptaline karar verdi. Düzenlemenin KHK ile düzenlenemeyecek konular kapsamında olduğunu tespit eden AYM, iptal kararının 12 ay sonra yürürlüğe girmesini kararlaştırdı.
-Milli Mayın Faaliyet Merkezi Başkanlığınca mayın faaliyetlerine ilişkin yapılacak mal ve hizmet alımlarına ilişkin düzenleme ve bu kapsamdaki her türlü araç, makine, teçhizat ve mayın aramak üzere eğitilmiş hayvanların alımında gümrük vergilerinden muafiyet getiren düzenleme de KHK ile düzenlenemeyecek konular kapsamında olduğu gerekçesiyle Anayasa’ya aykırı bulundu.
Bazı emeklilerin göreve atanmasında aylıklarının kesilmemesi
-“Cumhurbaşkanınca atanan İdari İşler Başkanlığı personeli hakkında kamu görevine atanma için yaş haddini 65 yaş olarak düzenleyen 5434 sayılı Kanun’un 40. maddesinin uygulanmayacağı”na ilişkin düzenleme de iptal edildi.
Anayasa’nın 70. maddesinde, her vatandaşın kamu hizmetlerine girme hakkına sahip olduğu, hizmete alınmada görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayrım gözetilemeyeceğinin kurala bağlandığı anlatılan gerekçede, kamu hizmetine girme hakkına ilişkin KHK ile düzenleme yapılmasının mümkün olmadığı vurgulandı. Cumhurbaşkanı tarafından atanan İdari İşler Başkanlığı personeli için belirtilen yaş sınırını ortadan kaldıran kuralın, kamu hizmetlerine girme hakkına ilişkin bir düzenleme öngördüğünden Anayasa’nın mülga 91. maddesi uyarınca KHK ile düzenlenemeyecek yasak alan içinde kaldığı belirtildi.
-TRT Genel Müdürüne en yüksek devlet memuru aylık ve sözleşme ücreti ödenmesine ilişkin düzenleme, 9 ay sonra yürürlüğe girmek üzere Yüksek Mahkemece iptal edildi. Mali ve sosyal haklara ilişkin düzenlemelerin, Anayasa’da yer alan “mülkiyet hakkına ilişkin” olduğu ifade edilen kararda, bu konuda KHK ile düzenleneme yapılamayacağı kaydedildi.
-Subayların terfiye hak kazanabilmek için her rütbede beklenecek sürelerinin Cumhurbaşkanı tarafından uzatılabilmesi ve kısaltılabilmesine ilişkin düzenleme de KHK çıkarma yetkisinin amaç ve kapsamı içinde değerlendirilmeyerek, 12 ay sonra yürürlüğe girmek üzere iptal edildi.
-Yüksek Mahkeme, “vali yardımcılarının en az 6 yıl kaymakamlık görevinde bulunmuş ve bu hizmetin 2 yılını Doğuda geçirmiş olanlardan atanabileceği”ne ilişkin düzenleme ile “Valilerin İçişleri Bakanlığının inhası, Bakanlar Kurulunun kararı ve Cumhurbaşkanı’nın tasdiki ile tayin olunacağı” yönündeki düzenlemenin, 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile yürürlükten kaldırılmasını da Anayasa’ya aykırı buldu. Gerekçede, kuralların, Anayasa’da yapılan değişikliklere uyum sağlamak amacı taşımadığından Anayasa’nın mülga 91. maddesi uyarınca verilen KHK çıkarma yetkisinin amaç ve kapsamı içinde değerlendirilemeyeceği bildirildi.