İstanbul. Kocaman bir derya deniz. Sadece semtleri ve tarihi yapılarıyla değil. İmparatorluklara başkentlik etmiş, uğruna savaşları verilmiş, türlü türlü medeniyetlere ev sahipliği yapmış bir kent. Bugüne kadar yazarlar, şairler, tarihçiler İstanbul’u farklı yönleriyle ele aldı. Ancak Reşad Ekrem Koçu ömrünü İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü oluşturmaya adadı.
Tarihçi ve romancı Koçu, İstanbul’a dair tarihî, coğrafi, mimari, edebî, folklorik ve kültürel konuları ele alan, “şehrin muazzam kütüğü” olarak nitelendirdiği İstanbul Ansiklopedisi’ni fasiküller halinde yayımlamaya başladığında takvimler 1944’ü gösteriyordu. Koçu, “Bundan sonra, üzerinde belki de ömrümü yıpratacağım” dediği ansiklopedi için ömrünün sonuna kadar çalışmaya devam etti. Koçu’nun 24 cilt olarak planladığı ansiklopedinin G harfine kadarki ilk 11 cildi 1973’e dek aralıklarla Tan Matbaası, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, Ercan Matbaası, Hamle Matbaası ve Koçu Yayınları tarafından fasiküller hâlinde basıldı. Tarihçinin ansiklopediyi tamamlamaya ömrü yetmedi ancak yaşadığı son güne kadar bu ansiklopedi için çalıştı.
Koçu göremese de bilseydi onu çok mutlu edecek bir haber geldi Salt’tan. Salt’ın Kadir Has Üniversitesi ile ortaklaşa yürüttüğü Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi projesi kapsamında hazırlanan istanbulansiklopedisi.org erişime açıldı.
İnternet sitesi, Koçu’nun yarım kalmış İstanbul Ansiklopedisi’nin G harfine kadarki basılı ciltleri ile binlerce arşiv belgesini aynı alanda görüntüleme olanağı sunuyor. Tam anlamıyla bir Google gibi. İstediğiniz sözcüğü arama butonuna yazabilir ve sonra bu arşivde kaybolabilirsiniz. Farklı dönemlerde yayımlanmış ansiklopedi maddeleri ile sonraki ciltlerin malzemesini içeren ve ilk kez erişime açılan arşivden kırk bini aşkın belge elinizin altında. Böylelikle hem basılı ansiklopedi ciltleri ve arşiv belgelerini detaylı olarak inceleme hem de malzemeler arası metinsel ve görsel ilişkilerin izini sürme imkânı buluyor ziyaretçiler.
Reşad Ekrem Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi için yaptırdığı çizimlerden bir seçki.
İstanbul Ansiklopedisi’nde ne var derseniz… Kabaca İstanbul tarihine dair her şey diyelim! Bu başvuru kaynağı, gazete kupürlerini, tanıkların söylemlerini de içeren İstanbul’a dair her şeyi içermeyi amaçlayan devasa bir girişim. İstanbul’un Osmanlı İmparatorluğu başkentinden Türkiye Cumhuriyeti’nin bir vilayetine dönüşmesine tanıklık eden Koçu, şehri resmederken kazadan cinayete, turistten garsona, kahveden hamama gündelik ve alelade olanı anlatıma dahil etmiş. Koçu hayattayken “Aba”dan “Gökçınar (Mehmed)” maddesine kadar basılabilmiş olan İstanbul Ansiklopedisi, resmi tarih anlatısının ötesine geçerek farklı pencereler aralaması sebebiyle 1990’lardan itibaren gitgide daha çok tarihçi ve araştırmacının ilgisini çekmeye başlamış. Dönemin tarihçi, edebiyatçı, akademisyen ve sanatçılarının katkıda bulunduğu çalışma, tezkirecilik geleneğiyle Batılı ansiklopedizmi birleştiren bir başvuru kaynağı olarak tanımlanıyor.
Yürütücülüğünü Prof. Dr. Fatma Çolakoğlu’nun üstlendiği proje ekibinde, Gamze Cebeci, Masum Yıldız, Mehtap Kuru, Sinem Ayşe Gülmez Saydam, Gürbey Hiz, Mehmet Manyas, Serap Özyurt ve Didem G. Önal yer aldı. Emine Gönel ve Elif Birdoğan’ın çabalarıyla korunup saklanan İstanbul Ansiklopedisi külliyatı 2018’de Kadir Has Üniversitesine devredilmişti.
