Geçen hafta basına yansıyan bir haberle başlayalım: Manisa’da 11 yaşındaki bir ortaokul öğrencisi, beden eğitimi dersinde ısınma hareketleri yaparken aniden fenalaşıp yere yığıldı. Yanındaki beden eğitimi öğretmeni hemen müdahale etti, okul yönetimi ise hızla 112 Acil Çağrı Merkezi’ni aradı. Ancak sağlık ekiplerinin tüm çabalarına rağmen küçük çocuk hayata döndürülemedi. Bilinen bir hastalığı yoktu, kalp krizi ihtimali öne çıkıyordu.
Uzmanlara göre çocuklarda bu tür beklenmedik ölümlerin ardında genellikle gizli kalp-damar rahatsızlıkları yatıyor. Peki bu hastalıklar neler? Ölümcül kalp-damar hastalıklarını ele veren işaretler var mı? Hangi çocuklar kalp kontrolünden geçirilmeli? Çocuk Kardiyoloji Uzmanı Prof. Dr. Rukiye Eker Ömeroğlu’na sorduk.
Prof. Dr. Rukiye Eker Ömeroğlu
Zaman zaman küçük yaşta çocukların ani kalp krizi nedeniyle hayatını kaybettiği haberleri basında yer alıyor. Çocuklar kalp krizi geçirir mi?
Erişkinlerde kalp krizi genellikle koroner damarların (kalbi besleyen damarların) tıkanıklıklarından kaynaklanır. Bu tıkanıklıklar kalp kasının yeterince beslenememesine yol açar. Sonuçta kalp kası hasar görür veya ölür.
Oysa çocuklarda kalp krizlerinin çok büyük bir kısmı yetişkinlerde olduğu gibi koroner damar tıkanıklığından kaynaklanmaz. Daha önce hasta değilmiş gibi görünen bir çocuğun aniden yığılıp kalmasına, neredeyse ölmesine ya da gerçekten ölmesine sebep olabilecek başka olaylar vardır.
Mesela doğuştan kalp-damar hastalıkları gibi mi?
Evet. Doğuştan kalp-damar hastalıkları arasında aort damarı darlığı (aort stenozu) ani ölümlerin en önemli nedenlerinden biridir.
Aort darlığı, çocukta o güne dek fark edilmemiş olabilir. Çocuk ya hiç doktora götürülmemiştir ya da muayeneden geçmiş olsa bile darlık gözden kaçmıştır. Aort damarı darlığında tipik senaryo genellikle şöyledir: Günün birinde çocuk futbol oynarken veya otobüse koştururken aniden bayılır veya orada hayatını kaybedebilir. Çünkü darlık efor sırasında çok arttığı için vücuduna ve beynine yeterli kan gitmez.
Doğuştan kalp hastalıkları içinde ani ölüme neden olan ikinci sorun, koroner damarların anomalisidir. Çok nadirdir. Normalde kalbi besleyen iki ana damar vardır. Biri sağda, diğeri solda bulunur. Ancak bazı çocuklarda bu damarlardan biri eksik olabilir veya iki damar tek çıkıştan ayrılabilir. Bu tür durumlarda kalp kası yeterince beslenemediği için çocuklarda kalp krizi gelişebilir.
Çocuklarda bayılma hissi, bayılma, ölümün sınırına gelme ya da ölümle sonuçlanan bir başka sorun da kalp kası hastalıklarıdır. Bir kısmı doğuştan ve genetiktir. Bunlar arasında öne çıkanlardan biri “hipertrofik kardiyomiyopati” dediğimiz kalp kasının ileri derecede kalınlaşması hastalığıdır. Aslında doğuştan itibaren çocuğun kalp kası anormaldir ama bulgu vermesi genellikle ergenlik ve sonrası dönemde olur. Ani futbolcu ölümlerinin sebepleri arasında yer alır. Kalp kası kalınlaşması hastalığı genetik geçişli olduğu için aile öyküsü olan kişilerde daha sık görülür.
Kalp kası rahatsızlıklarından bir diğeri “dilate kardiyomiyopati” dediğimiz kalp kasının gevşemesi ve kalp boşluklarının genişlemesi hastalığıdır. Az önce söz ettiğim kalp kası kalınlaşması hastalığının tam tersi bir tabloya neden olur. Orada kalp kası kalınlaşır, boşlukları daralır. Ama burada boşluklar genişler, kas incelir ve kalp yetersizliği oluşur. Ani ölüme nadiren yol açar, genellikle kalp yetersizliği bulgularıyla doktora başvurulur ve tanı konulur.
Çocukların kalp damarları tıkanabilir mi?
Evet ama bu çok sık karşılaştığımız bir durum değil. Öncelikle damar tıkanıklarında kolesterol yüksekliğinin önemli bir risk faktörü olduğunu vurgulayalım. Yüksek kolesterol genellikle yetişkinlerin problemidir ama çocuklarda da ciddi bir sorun olabilir. Özellikle “ailesel hiperkolesterolemi” adı verilen genetik bir hastalık çocuklarda bile kolesterol seviyesinin çok yükselmesine yol açar. Bu da koroner damar tıkanıklıklarına ve kalp krizine neden olabilir.
Aslında ailesel hiperkolesterolemi nadir görülen bir hastalık. Ancak Türkiye gibi akraba evliliklerinin daha yaygın olduğu toplumlarda sıklığının biraz daha yüksek olabileceği unutulmamalı. Aile öyküsü olan çocuklarda düzenli kontroller ihmal edilmemeli ve kolesterol seviyeleri yakından takip edilmeli.
Peki enfeksiyonlar sağlıklı bir kalpte soruna yol açabilir mi?
Diyelim çocuk tamamen sağlıklı, bir kalp hastalığı yok. Ama adenovirüs, enterovirüs gibi hapşırık, halsizlik, ateş gibi belirtilerle seyreden bir enfeksiyon geçiriyor. Virüs, kalp kasına yerleşerek “akut miyokardit” dediğimiz kalp kası iltihabına neden olabilir. Miyokardit tehlikeli bir tablodur, ilk bulgusu ölüm olabilir. Ama genellikle kalp yetersizliği bulgusuyla kendini gösterir ve tanı alır.
Çocuklarda kalp ritim bozuklukları görülebilir mi?
Evet, üstelik son derece tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Ritim bozuklukları taşikardi (kalbin normalden hızlı atması) veya bradikardi (kalbin normalden yavaş atması) şeklinde ortaya çıkabilir. Bu ritim bozuklukları, bazen ciddi kalp sorunlarına veya ani bayılmalara yol açabilir.
Ritim bozukluklarına neden olan hastalıklar arasında bizi en çok endişelendirenler, “kanalopatiler” olarak adlandırdığımız genetik kökenli hastalıklardır. Kanalopatiler genellikle aniden ortaya çıkar ve çocuğu kısa bir süre içinde öldürebilir. Yani daha önce hiç şikayeti olmayan bir çocukta ilk bulgu ani ölüm olabilir. Bu hastalıklar genetik geçişli olduğu için aile öyküsü olan çocuklarda daha sıktır.
Bir de tabii şunu eklemek lazım: Daha önce doğuştan kalp hastalığı nedeniyle ameliyat olan çocuklarda da ritim bozukluklarına eğilim vardır. Çünkü kesilen, dikiş atılan kalp kasında gelecekte ritim bozukluğu gelişebilir. Ayrıca bazı kalp ameliyatlarda anormal damarlar olması gereken yere yerleştirilir. Bu çocuklarda da ritim bozuklukları ve dolaşım sorunları görülebilir.
Akut romatizmal ateşe bağlı kalp tutulumu ani ölüme neden olabilir mi?
Öncelikle akut romatizmal ateşin sebebinin beta mikrobu diye bilinen streptokok A bakterisi olduğunu söyleyelim. Bu bakteri çocuklarda boğaz enfeksiyonuna sebep olur, tedavisiz kaldığında da kalp romatizması diye bilinen akut romatizmal ateşe yol açabilir. Fakat bu hastalık daha çok kalp kapaklarını tutar. Kalp kasını da etkileyebilir ama akut romatizmal ateş nedeniyle kalp kası etkilenen ve bu nedenle ölen bir çocuğu 47 senelik hekimlik hayatımda hiç görmedim. Akut romatizmal ateşte ani ölüm fevkalade nadir bir durumdur. Daha çok kapak yetersizliği yapar, en fazla kalp yetersizliğine gider.
Doğuştan kalp hastalıkları gebelikte yapılan ultrasonla tespit edilebiliyor değil mi?
Evet, bu sayede bebek doğar doğmaz erken müdahale şansı ortaya çıkıyor. Ne yazık ki anne karnındaki her bebek, ayrıntılı ultrasondan geçme şansına sahip değil. Benzer biçimde her bebek doğduktan sonra da sıkı kontrollerden geçemiyor. Dolayısıyla bu hastalıklar her zaman erken yakalanamıyor.
Peki çocuklarda kalp-damar hastalıklarını ele veren işaretler var mı?
Bazı işaretler olabilir ama şunu unutmamak lazım: Kalp-damar hastalıkları hiç belirti vermeden ilerleyebilir ve ilk bulgu maalesef ani ölüm olabilir. Yine de bazı belirtilere dikkat etmekte fayda var.
Mesela kalp kası hastalıkları ve aort damar darlıklarında ilk bulgulardan biri göğüs ağrısı. Çocuk göğsüne bir şey oturmuş gibi basınç şeklinde bir göğüs ağrısı hissedebilir. Özellikle de eforla gelen göğüs ağrısı çok önemli bir bulgudur.
Çocuğun beynine kan gitmesini engelleyen durumlarda, örneğin aort damar darlığında baş dönmeleri, göz kararmaları, bayılmalar olabilir.
Özellikle efor sırasında ortaya çıkan çarpıntılar da ciddiye alınmalı.
Çocuklarda kalp hastalıklarının fark edilmeden ilerleyebileceğini söylediniz. Peki hangi çocuklar risk altında ve kimlere kardiyolojik muayene önerirsiniz?
Bir defa ailesinde az önce söz ettiğim hastalıklara sahip kişiler varsa çocuk kesinlikle kontrolden geçmeli. Yine ailesinde ergenlik veya genç yaşta nedeni belirsiz ani ölüm vakası bulunan çocuklar da mutlaka değerlendirilmeli. Biz hastalara daima aile öyküsünü sorarız çünkü genetik faktörler kalp-damar hastalıklarında önemli rol oynar.
Aile öyküsü olmasa da yarışmacı, lisanslı spor yapacak çocukların da kardiyolojik kontrolden geçmeleri lazım. Elbette az önce söz ettiğim kalp-damar hastalığına işaret eden belirtilerin varlığında da derhal doktora gidilmeli.
Çocuklarda kalp-damar hastalıklarının tedavisi zor mu?
Her hastalık için tedavi yöntemi farklı. Doğuştan gelen kalp anomalilerinin en ağırının bile ameliyatı bugün için mümkün. Kalp damarlarındaki anormallikler, delikler veya kalp kapaklarındaki darlıklar erken teşhis edildiğinde ameliyatla düzeltilebilir. Ne yazık ki kalbin sol tarafındaki anormalliklerin yönetimi her zaman daha zordur. Tam düzeltilemeyebilir veya tekrarlamalar olabilir.
Kalp kasının kalınlaşması hastalığında (hipertrofik kardiyomiyopati) kalınlaşmış kalp tabakası kesilebilir ama bu yöntem her hasta için uygun değil ve riskleri var. Bu hastalıkta daha çok, ilaç tedavisi uygulanır; hiçbir şey yapılamıyorsa kalp nakli gündeme gelir. Kalp kasının gevşemesi ve kalp boşluklarının genişlemesi hastalığında (dilate kardiyomiyopati) ise kalp yetersizliği gelişmişse ilaç tedavisi uygulanır. Fakat ilerlemiş vakalarda kalp nakli gerekebilir.
Ritim bozukluklarının tedavisinde genellikle ilaçlar kullanılır. Ancak bazı türlerinde ablasyon gibi müdahaleli tedaviler ya da cerrahi uygulanabilir.
