Türkiye yaş sebze ve meyve üretiminde genellikle sorunsuz bir grafik çizmesine rağmen zaman zaman aşırı üretim veya global krizlerin etkileriyle denge bozulabiliyor. Özellikle domates dalgalanmadan etkilenen sebzelerden biri. Bu makalede Türkiye’nin toplam domates üretimi içinde özellikle salçalık domates üretimini ve salça ihracatındaki güncel durumu inceleyeceğiz.
Ülkemizde domates üretimi iki şekilde yapılıyor. Bunlardan biri sofralık, diğeri de salçalık domates. 2000’li yılların başında dünya sıralamasında üçüncü sırada yer alan (halen üçüncü sırada) Türkiye’nin domates üretimi 2023 yılı itibariyle % 50’lik artışla 13,3 milyon tona ulaştı. Ülkemizin son beş yılda ortalama domates üretimi 13,1 milyon ton seviyesinde gerçekleşti. Bu durum ülkede yeni bir üretim barajı olarak 13 milyon tonu işaret ediyor.
2005 yılında 10 milyon ton olan domates üretiminin % 70’i sofralık, % 30’u ise salçalık domatesten oluşurken 2023 yılında üretilen 13,3 milyon ton domatesin % 58’i sofralık, % 42’si salçalık olarak kaydedildi. Son 19 yılda sofralık domates üretimi % 10 artarken salçalık domates üretimi % 86 gibi dikkate değer bir oranda artış gösterdi.
Yine 2005 yılında 7,1 milyon ton sofralık domatesin % 29’u serada üretilirken bugün 7,7 milyon ton sofralık domatesin % 53’ü seralarda yetiştiriliyor. Sofralık domates üretimindeki bu azalışın temel sebebi tarlada üretilen miktarın azalması. Bu da demek oluyor ki sofranıza gelen her iki domatesten biri serada üretiliyor. Ancak bir diğer unsuru eklemekte fayda var. Sofralık domates üretiminde her ne kadar tarladan seraya üretim kaymış olsa da yazın vatandaşlarımızın sofralık domatese göre fiyatı daha ucuz olan salçalık domates tüketmesi tarlada sofralık domatesin azalmasında bir etken. Tüm bu gelişmeler karşısında salçalık domates üretimi sofralık domates üretimindeki durağanlığa karşın artmaya devam ediyor.
2023 yılında Türkiye’nin 5,5 milyon ton salçalık domates üretiminin % 25’i Bursa, % 17’si Manisa, % 14’ü Konya, % 14’ü İzmir ve % 8’i Balıkesir’de gerçekleşti. Bu beş il toplam üretimin % 78’ini karşılıyor.
Ancak salçalık domates üretimindeki bu artışa rağmen salça ihracatımızda düşüş yaşandı. 2019 yılında salça fiyatlarının yükselmesiyle o yıl 27 bin ton salça ithal edilerek Cumhuriyet tarihinin ithalat rekoru kırıldı. Ertesi yıl tarlada fiyatların 30 kuruşlara kadar düşmesi üreticileri zor durumda bıraktı. Türk Şeker’in devreye girmesiyle 53 bin ton salçalık domates kilosu 50 kuruştan satın alınarak üreticilere destek sağlandı.
2022 yılında 277 ton salça ihraç edilerek Cumhuriyet döneminin ihracat rekoru kırıldı. Dört yıl içinde Cumhuriyet döneminin hem ihracat hem de ithalat rekoru kırıldı. Ancak 2023 yılında ihracat % 52 azalarak 133 bin tona düştü.
2022 yılında Türkiye’nin toplam 277 bin ton salça ihracatının büyük bir kısmı Irak, Almanya, Japonya, İtalya ve Umman’a yapıldı. Bu beş ülke toplam ihracatın % 82’sini oluşturdu. Ancak 2023 yılında salça ihracatında dikkate değer bir düşüş gözlemlendi ve Türkiye’nin ana tedarikçisi olduğu Irak’a yapılan ihracat önemli ölçüde azaldı.
Türkiye’nin salça ihracatı 2022 yılında şu şekilde gerçekleşti:
Irak: % 67
Almanya: % 4
Japonya: % 4
İtalya: % 3
Umman: % 3
Bu beş ülke toplam ihracatın % 82’sini temsil ediyor.
2023 yılında ise ihracat dağılımı şu şekilde oldu:
1. Irak: % 33
2. Almanya: % 8
3. Japonya: % 7
4. Fransa: % 7
5. İtalya: % 6
2023 yılında Türkiye’nin salça ihracatı 86 ülkede azalma gösterdi ve en büyük düşüş 142 bin ton ile Irak’ta yaşandı. Bu durum Türkiye’nin Irak pazarındaki lider tedarikçi konumunu sorgulatıyor. Almanya ve Umman gibi diğer önemli ithalatçı ülkelere yapılan ihracatın da azalması Türkiye’nin salça ihracat stratejisini yeniden değerlendirmesi gerektiğini gösteriyor.
Salçalık domates üretiminde yaşanan dalgalanmalar salça fiyatlarını doğrudan etkiliyor. Üretici lehine veya aleyhine gelişen olaylar, domates fiyatlarının düşmesiyle salça fiyatlarının ucuzlamasına, fiyatların artmasıyla ise yükselmesine yol açıyor. Hükümet bu duruma karşılık olarak 7 Eylül 2022’de salça ihracatını kayda bağlı mallar listesine ekledi. Salça ihraç eden firmalara önce 256 bin ton açıldı ancak firmalar bunun 200 bin tonunu kullanabildiler. Çünkü sağlanan bu kota firmalara aylık olarak dağıtıldı ve firmalar ay içinde kotalarını kullanamazsa o ay için hakkını kaybetti.
Bu sistem sonucunda firmalar aylık ihracat kotalarını tam olarak kullanamadı ve tahsis edilen 256 bin tonun 2023 yılında yalnızca % 52’sini kullanabildiler. Bu durum salça sektöründe önemli değişikliklere yol açacak gibi görünüyor. Sektördeki bir firma yetkilisiyle yaptığım görüşmede bu yıl üretimlerini üçte bir oranında azaltacaklarını belirtti. Depolarında stok fazlası bulunduğunu ve raf ömrünü göz önünde bulundurarak, salçalık domates alımlarını azaltacaklarını ifade etti.
Dış pazarlarda yaşanan kayıplar bu yıl salçalık domates üretimini olumsuz etkileyecektir. Türkiye tarihsel olarak salça ihracatında önde gelen ülkeler arasında yer alıyor ve bu konumunu korumak zorunda. Tarımsal ürün ihracatı ülkeye önemli döviz girdisi sağlıyor, bu nedenle dış pazar kayıplarına göz yumulmamalı.
Tarım ve Orman Bakanlığı sözleşmeli olarak üretilen salçalık domates üretiminin bu yıl sağlıklı olması için bir an önce salça sektörünün temsilcilerini bir araya getirerek toplantı yapmalı. Sektör mart ile haziran ayları arasında kota bağlantılarını yapıyor. Yine kotalarının heba olmaması için toplantıda ülkenin üretim ihtiyacının belirlenmesi ve fabrikaların alım miktarlarının ortaya konması, ihracat miktarının belirlenmesi ve en önemlisi çiftçini zarar etmeyeceği bir alım fiyatının belirlenmesi önemli. Salça ihracatımız patateste kaybettiğimiz dış pazar gibi olmasın. Benden uyarması.