Türkiye’de hasat sezonun başlamasıyla her ay bir ürün gündem olmaya devam ediyor. Mayıs ayında çay, Haziran’da buğday ve arpa alım fiyatları açıklandı.
Daha önce çay alım fiyatının destekle birlikte kilogram başına 18,5 lira, buğday alım fiyatının kilo başına 9 lira olacağını yazmıştım. Çayda açıklanan fiyat 2 liralık destekle 19 lira, buğdayda ise 9,25 liralık fiyat 1,75 lira destekle 11 lira olarak açıklandı. Şimdi üretimde 64 yıldır kesintisiz dünya lideri olduğumuz fındıkta, üreticiler fiyatın ne olacağını bekliyor.
Aslında her yıl fındık fiyatının ne olacağını tartışmak anlamsız geliyor. Nedenine gelince…
Dünya fındık üretiminin yüzde 64’ünü karşılayan bir ülke doğal olarak fındığını satarken fiyatını kendisi belirlemelidir. Bunu üreticinin ve ihracatçının kazandığı makul kazançlar üzerinden yapmalıdır. Hatta bir adım ötesinde, devlet ihracatta vergi koymalı, buradan elde edilecek gelirle sektör desteklenerek markalaşma sağlanmalıdır.
Bizde böyle oluyor mu? Maalesef olmuyor.
Ülkemizde 39 ilde fındık üretimi yapılmakta olup ancak ruhsatlı üretim izni verilen 16 il olan Artvin, Rize, Trabzon, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Samsun, Sinop, Kastamonu, Bartın, Zonguldak, Düzce, Sakarya, Kocaeli, Tokat ve Bolu illerinde üretici desteklenmektedir. Bu iller dışında üretim yapan fındık üreticileri herhangi bir fındık desteği alamamaktadır.
Türkiye’de 2023 yılında 650 bin ton fındık üretiminin yüzde 31’i Ordu, yüzde 17’si Samsun, yüzde 13’ü Sakarya, yüzde 11’i Giresun ve yüzde 10’u Düzce’de yapılmıştır. Görüldüğü gibi fındık üretimi ağırlıkla Karadeniz’in batısından doğusuna kadar uzanan geniş bir alanda yapılmaktadır. Bu bölgede iki ana tarımsal üretim kalemi fındık ve çaydır.
Dünya üretim lideri olduğumuz fındıkta, arz fazlasını önlemek ve fiyatların serbest piyasa koşullarında oluşumunu sağlamak için 2009 yılında başlanan “Yeni Fındık Stratejisi” Tarım ve Orman Bakanlığı’nın 2010 yılından itibaren yayınlanan 4 yıllık stratejik planlarının içinde bir kelime dahi kendine yer bulamamış, strateji 2011 yılında sona ermiştir. Şu anda Türkiye’nin fındıkla ilgili bir stratejisi yoktur.
İlk olarak 2009 yılının 15 Temmuz günü Resmi Gazete’de yayınlanan “Fındık Üreticilerine Alan Bazlı Gelir Desteği ve Alternatif Ürüne Geçen Üreticilere Telafi Edici Ödeme Yapılmasına Dair Karar” ile fındık üreticilerine alan bazlı gelir desteği ödeme kararı alındı. 2009 yılında dekar başına 150 lira başlayan ödeme 2012 yılında 160 liraya, 2013 yılında ise 170 liraya çıkarıldı. O tarihten bu yana dekara 170 lira ödenmektedir. Bu ödemeler genellikle bir sonraki yılın Mart ve Nisan ayında yapılmakla beraber bazen Mayıs ve Haziran aylarında da ödenmiştir.
Özetle üreticiye verilen destekler en erken 8 ay sonra ödenmektedir. Ancak yıllar içerisinde yeterimce artırılmayan, enflasyon karşısında eriyip giden destekler, zamanında da ödenmemektedir. Olması gerekenden 8 ay sonra ödenen destek, çiftçi için bir anlam ifade etmemektedir.
Grafikte de görüldüğü gibi ilk olarak 2010 yılında yapılan 426 milyon dolarlık destek ödemesi 2011 yılında 467 milyon dolara yükselmiş sonraki yıllarda ise sürekli azalmıştır. 2023 yılının desteğinin ödendiği 2024 yılına geldiğimizde destek 26 milyon dolara kadar düşmüştür. Şimdi fındık üreticisi şunu hesabını yapabilir:
Eğer üreticiye desteğin başladığı ilk yıllardaki gibi destek verilseydi şimdi fiyatı önemser miydi?
Üstelik bu desteklerden tüm fındık üreticileri yararlanamıyor. Bugüne kadar fındık alanlarının ortalama yüzde 68’i desteklendi. Bir başka deyişle ortalama 300 ile 400 bin çiftçi destek alırken tahmini 100 ile 150 bin arasında çiftçi hiçbir destek alamadı.
Çay, buğday ve arpada yaşanan fındıkta da yaşanacak
Şimdi fındık üreticileri, fiyatlar ne olacak diye kara kara düşünüyor.
Geçen yıl 7 Ağustos’ta Giresun kalite fındık 84 lira, levant kalite fındık ise 82,50 liradan alım fiyatı açıklanmıştı. Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜİK) açıkladığı tarım ürünleri üretici fiyat endeksi (Tarım-ÜFE) verilerine göre; Mayıs ayında fındık üreticisi fındığını 115,16 liradan satmış, Ordu Ticaret Borsasında ise fındık 117,03 liradan işlem gördü.
Peki, gelelim asıl soruya, fındık fiyatları ne olacak? Baştan söyleyeyim. Çay, buğday ve arpa üreticisi ne yaşadıysa fındık üreticisi de onu yaşayacak.
Benim açıdan fındık alım fiyatları 2022 yılında yapılan açıklama gibi yapılarak kafa karıştırılacak. O yıl alan bazlı ödeme, gübre ve mazot destekleriyle fındık alım fiyatı 54 lira açıklanmıştı. Bu yılda aynı mantıkla alım fiyatının dolar bazında 3,5 doları (bugünkü kurla 115 lirayı) geçmeyeceğini düşünüyorum. Destekler çıkarıldığındaysa fiyat 110 lira civarında olacaktır. Fındık alım fiyatını yaklaşık 35-45 gün sonra öğreneceğiz. Kasada para yok iken, faize, garanti yol, köprü, hastane gibi işlere para ödenirken, çay, buğday, arpa üreticisine para verilmezken niye fındık üreticisine verilsin.
Bakalım ne olacak?
