Patates bitkisinin bizdeki hikayesi çok uzun olmasa da gündemden düşmüyor ve gündem olmaya da devam edecek. Türkiye’de patates üretimi son yıllarda ortalama 5,3 milyon ton civarlarında olmasına rağmen ihracatta ve dünya sıralamasında gerileme yaşandı. Patates fiyatları da hem üretici hem de tüketici için yüksek kaldı.
Tüm dünyaya Güney Amerika’nın And Dağları’ndan yayılan patates bitkisi 1850’li yıllarda İstanbul’da egzotik bir gıda olarak satılmaya başlandı ve ilk olarak 1895 yılında Sakarya Nehri vadisinde üretimi yapıldı. Patates bugün 72 ilimizde üretiliyor.
Ülkemizde patatesin % 13,1’i Niğde, % 11,7’si Afyonkarahisar, % 10’u Konya, % 9,4’ü Kayseri ve % 8,4’ü İzmir’de yetiştiriliyor. Bu beş ilimiz toplam üretimin %52,5’ini sağlıyor. Ancak bir zamanlar patatesin merkezi olarak bilinen Niğde ve Nevşehir’de üretim her geçen yıl azalıyor. Son 18 yılda patates üretimi Nevşehir’de % 71,4, Niğde’de % 26,9 azaldı. Son yıllarda Diyarbakır, Adıyaman, Kırıkkale, Mardin, Hatay ve Bitlis gibi illerde patates üretimi artıyor.
Türkiye 1997 yılında ilk kez beş milyon tonu aşan patates üretimini 1999 yılında altı milyon ton ile Cumhuriyet tarihinin en yüksek seviyesine çıkardı. 2020-2023 döneminde ise ortalama 5,3 milyon ton patates üretti.
Ancak bu artış dünya sıralamasında Türkiye’yi yükseltmedi. Türkiye 1980-1999 yılları arasında 11-13 sıralar arasında yer alırken 2022 yılında 5,2 milyon tonluk üretimiyle 15. sıraya geriledi.
Patates fiyatları tüketiciler için yüksek seyrediyor. 2019 yılında patates fiyatı aşırı yükselince tanzim satış noktalarında kilosu iki liradan satıldı. Aynı yıl Türkiye 145 bin ton patates ihraç ederken 80 bin ton ithal patatesin 53 bin tonunu Mısır’dan ithal etmek zorunda kaldı.
İki yıl sonra 2021 Nisan ayında Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) patates fiyatları düşünce üreticiden 85 kuruşa ürün almıştı.
Türkiye patates üretiminde son yıllarda beş milyon tonun üstünde üretim yapmasına rağmen ihracatta ciddi bir gerileme yaşadı. 2002 yılında 346 bin ton olan patates ihracatı 2023 yılında %91,2 azalarak 30 bin tona indi. Bu azalışın işaretleri 2021 yılında 271 bin ton, 2022 yılında 163 bin ton olarak görüldü.
Ülkemiz Cumhuriyet’in 100’üncü yılında 5,7 milyon ton ile ikinci en yüksek patates üretimini yapmasına rağmen ihracatın bir önceki yıla göre % 81,4 oranında azalması, dış pazarlarda rekabet gücünü kaybettiğini gösteriyor. Ülkemizde patates üretimi stabil kalırken, artan turist ve sığınmacılar nedeniyle kişi başına patates tüketimi düşüyor. Türkiye’de kişi başına yıllık patates tüketimi 2000 yılında 67,7 kilo iken 2021 yılında 50 kilo düştü.
Bir yandan ihracat azalırken diğer yandan sofralarımıza gelen yemeklik patatesin kilo fiyatı maliyetlerden dolayı 20-25 lira arası değişiyor. Zaten cips fiyatları almış başını gitmiş, 107 gramlık bir cips paketinin fiyatı 25 ile 32 lira arasında değişiyor. Kısacası bir kilo cipsin tüketiciye maliyeti 240 ile 300 lirayı buluyor.
Dünya tarımsal üretiminin % 69’unu karşılayan 10 bitki içerisinde 6’ncı sırada yer alan patates hem üretim hem de tüketim açısından Türkiye için de önemli bir bitki. Ancak patates sektörü hem iç hem de dış piyasada karşılaştığı sorunlar nedeniyle zor bir dönemden geçmektedir. Patates üreticileri ve tüketicileri için daha uygun fiyat ve kalite politikaları geliştirilmesi zorunlu.
Bu konuda ilk olarak, geliştirilen yerli patates tohumluk çeşitlerimizin tarımsal üretimde daha çok olması için çalışma yapılmalı. Çünkü patates ihracatından kazandığımız parayı tohumluk ithalatında geri ödüyoruz.
Dünyada kişi başına en çok patates tüketen Belarus kayıpları önlemek için yatırımları artırırken bizim de en son teknoloji desteği ile yeni depolama tesisleri kurmamız gerekiyor.
Patates üretiminin bundan sonra sadece ülke ihtiyacını karşılamaya yönelik bir üretim yapılıp yapılmayacağını karar vermemiz gerekiyor. Eğer bugün bu konuda bir adım atmazsak bir yıl fiyatları yükselip bir yıl düşen patatesin üretiminde kısırdöngüden kurtulamayız.
