17-12-2023
İsmet Berkan

Yeni bir muz cinsi bulmak için büyük yarış var

Yeni bir muz cinsi bulmak için büyük yarış var

İster Amerika’da olun, ister Almanya’da, ister Japonya’da, ister Türkiye’de: Bakkala, markete, manava gidip aldığınız muzların hepsi tek bir ağaçtan geliyor. 19. yüzyılda Büyük Britanya’da Lord Cavendish’e hediye edilen bir ağaçtan.

Aslında o ağacın (ve şimdi hepimizin yediği) muzunun lezzeti o kadar da güzel değil. O yüzden dünya 60’lı yıllara kadar bir başka ağacın, adı “Gross Michel” olan ağacın meyvesini yiyordu. O muz kabuğu bugünkü muzlardan daha sarıydı; içindeki şeker miktarı da daha fazlaydı, yani çok daha lezzetliydi.

Ama Gross Michel adlı (bu ismi bir Fransız Katolik misyonerden alıyor) muzun köküne kıran girdi. Gerçekten öyle oldu. Bir mantar ağacın kökünü öldürdü; salgın halinde dünyadaki bütün muz tarlalarına yayıldı ve sonunda çaresiz devasa muz endüstrisi bu ağaçları söktü, yerine de mantara dayanıklı Cavendish’leri dikti. Muzumuz lezzetinden kaybetti ama hiç değilse dünya muzsuz kalmadı.

Ne Gross Michel ne Cavendish kendi kendilerini çoğaltabilen, yani üreme yeteneğine sahip ağaçlar. Bu ağaçları tarımcılar bitkilerle uğraşanların çok iyi bildiği “kökleme” yöntemiyle çoğaltıyor. Yani bir sağlıklı dalı kesiyor, toprağa dikiyorlar. O yüzden söylüyorum; yediğimiz bütün muzlar aynı genetiğe sahip, aynı muz. Tek bir canlının milyonlarca klonu.

Tam da bu sebeple bunlardan biri bir mikroptan etkilenince hepsi o etkiye açık hale geliyor. Zamanında Gross Michel’in başına gelen felaket bundan birkaç yıl önce Cavendish için de başladı. Muz tarlalarında yeni bir mantar tarlalarında yayılıyor. Dünya büyük telaş halinde bu muzu kurtarmaya veya yerine alternatif yeni bir muz bulmaya çalışıyor.

Dünyada aslında oldukça fazla sayıda muz çeşidi var. Hepsi de insan eliyle üretilmiş. Bilim insanları ilk muzun yedi bin yıl kadar önce bugünkü Yeni Gine’de ehlileştirildiğini düşünüyor. O zamanın insanları bu ağacı diğer ağaçlarla eşleyerek bir ehlileştirme yapmış ve yenebilir bir meyvenin ortaya çıkmasını sağlamışlar. O zamanlar muzların çekirdeği de varmış. Yani muz kendini çoğaltabiliyormuş. Ama çekirdeği olan muzları yemek hemen hemen imkansız.

Şimdi var olan diğer muz çeşitlerinden bir yandan bugünün endüstriyel üretimine uygun lezzetli yeni bir muz çıkarmaya çalışıyor botanikçiler, bir yandan da muzun uzak atalarını saptamaya.

Muz bitkisi umulmadık derecede çok çeşitli aslında. İçinde kahverengi kabuklu olan da var, başka renkte olan da. Amaç ortaya yeni veya daha yenebilir lezzetli muz çıkartmak ve bunlara yeterli genetik zenginlik sağlayıp o bitkinin kolay hasta olmasının önüne geçmek.

Fakat muzun uzak atası olan en az üç türü muz genlerine bakarak belirleyen botanikçiler bir türlü o ataları bulamıyor. Bunları bulmanın önemi şu: Mevcut yenebilir muzların tamamı kısır bitkiler aslında. Halbuki o genetik zenginliği yaratmak içim kendi tohumu (çekirdeği) olan bitkilere ulaşmak gerekiyor.

Bu üç uzak ata bulunamayınca çaresiz Güney Pasifik’te hala rastlanan vahşi muz ağaçlarına yönelmiş botanikçiler. Yani yedi bin yıl önceye geri dönmeye çalışıyorlar; başarabilirlerse muz bitkisini yeni baştan “ehlileştirecekler.” Vahşi bitki veya bitkilerden hareketle ortaya çekirdeksiz kısır yeni bir muz çıkaracaklar.

Muz endüstrisi çok büyük bir endüstri, bir zamanlar Amerikalı şirketlerin üretim yapmak için devasa alanlar kiralamasından ötürü bazı Orta Amerika ülkeleri “Muz Cumhuriyeti” diye anılırdı, çünkü şirket parayı döküp ülkeyi satın alırdı neredeyse.

Şimdiki yarış da kolayca tahmin edilebileceği gibi para için. Yeni muzu ilk icat eden, ilk endüstriyel ekime müsait muzu ortaya çıkaran sırf patentiyle bile büyük para kazanacak.

Büyük muz yarışı devam ediyor.

Sadece 6 dakikalık yürüyüş verinizle ölüm riski analizi

Sadece 6 dakikalık yürüyüş verinizle ölüm riski analizi

Size sadece 6 dakikalık yürüyüşünüz sırasında elde edilen verilerle önümüzdeki beş yıl içindeki ölüm riskinizi belirleyebileceklerini söyleseler ne yapardınız? Kendi adıma cevap vereyim: Hemen altı dakikalık yürüyüşüme başlardım. Aslında buluş yeni değil. Daha önce gündelik fiziksel aktivite üzerinden ölüm riski belirleyen çalışmalar yapılmıştı ama bu çalışmalar hep özel cihazlara dayalıydı. Günümüzün akıllı saatleri bu işlevi yerine getiriyor ve çok da kullanılıyor ama aslında bunları hala küçük bir grup kolunda taşıyor. Oysa hepimiz akıllı telefon kullanıyoruz, gün boyu da yanımızda bulunduruyoruz. Şimdi bu akıllı telefonlardan gelen verilerle 100 bin kişi uzun süre izlenmiş ve en sonunda ölüm riskini ölçmek için altı dakikalık yürüyüş verisinin yeterli bilgiyi sağladığına karar verilmiş. Yürürken nefesimiz sıkışırsa yavaşlıyoruz, işte araştırma bundan hareketle ölüm riskini belirliyor.

Bundan 43 bin yıl önce yaşamış bir baba kızla tanışın

Bundan 43 bin yıl önce yaşamış bir baba kızla tanışın

Bildiğimiz ilk Neanderthal ailesini Orta Asya’da, Altay Dağlarının eteklerindeki bir mağarada bulduk. Daha iki hafta önce Nobel tıp ödülü İsveçli genetikçi Svante Paabo’ya verildi. Paabo’nun ödülü almasının nedeni insanın çok yakın akrabası Neanderthallerin genetik dizilimini çözmüş olmasıydı. İşte onun gen haritaları kullanılarak yapılan yeni bir araştırma Altay dağları eteklerindeki bir mağarada toplu halde yaşadığı anlaşılan bir Neanderthal grubunun arasındaki ilişkileri anlamamıza yardımcı oldu. Buluşun en ilginç bölümü bilimcilerin bir baba-kızı saptamasıydı. Yani ilk kez bir Neanderthal aile ile karşı karşıyayız. Bundan 430 bin yıl ile 40 bin yıl önce yaşadığı düşünülen Neanderthaller bu sürenin bir bölümünü modern insanın atasıyla eş zamanlı geçirmiş, sonra bilinmeyen bir sebeple ortadan kaybolmuş. İnsanla çiftleştikleri ve birbirlerine karıştıkları da düşünülüyor. Çok ilginç sonuçları olabilecek yeni bulgular var.