Mustafa Kemal Paşa’nın Kurtuluş Savaşı’nı yapan Birinci Meclis’i bitirip seçime gitme kararı almasının ardında yatan en önemli etmen, bu Meclis’te Lozan Barış Konferansı’nın kesintiye uğradığı dönemde Mart 1923’te barış konferansının yürütülme biçimine ilişkin gelen itirazlardı.
O Meclis’te sayıca çok kalabalık olmasa da kuvvetli bir muhalif grup vardı, İkinci Grup olarak adlandırılan bu grup, Mustafa Kemal’i ‘Tek adam’ olmaya çalışmakla eleştiriyor, İsmet Paşa’nın ikinci kez Lozan’a gönderilmemesini, onun yerine ordunun başına dönmesini istiyordu.
Mustafa Kemal, seçim kararı alınmasının ardından bir dizi sert önlem aldı. Bu önlemlerin başlıcası Halk Partisi’nin kurulmasıydı. Seçime başka partilerin girmesi yasak değildi ama başka parti kurulmadı. Bununla da yetinmedi Mustafa Kemal, Halk Partisi’nin milletvekili adaylarını tek tek, isim isim belirledi, muhalefeti araya almadı. Ve son olarak son dakikada ‘Hıyaneti Vataniye’ kanununda bir değişiklik yapıldı ve Meclis yönetimi ile halk iradesine dayalı yönetim biçimini eleştirmek idamlık suç haline getirildi.
Fakat, daha önce İsmet Paşa’nın hatıralarından burada aktardık, Mustafa Kemal buna rağmen yeni Meclis’in de ‘dikensiz gül bahçesi’ olmayacağını kestiriyor, bütün oyun planını bu muhalefetin Meclis içinden çıkacağı varsayımına dayalı olarak kuruyordu.
Meclis’in daha ilk günlerinde Lozan Antlaşması’na 14 ret oyu verilmesi, Mustafa Kemal’in beklediği muhalefet miydi? Lozan’a ret oyu veren 14 ismin beşi hariç tamamının ileriki dönemlerde de milletvekili ve bakan olarak görev yapmış olması, Mustafa Kemal’in beklediği esas muhalefetin açıkça ret oyu verenler arasında değil, oylamaya hiç katılmayan veya katılsa da evet oyu verenler arasında olduğunu bize gösteriyor.
Yine de Lozan’a ret oyu verenlerin kimler olduğu konusu, Cumhuriyet tarihinin gizli olmayan ama nedense hiç konuşulmayan bir konusu. Ergin Koparan’ın 2010 yılında İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilapları Enstitüsü’nde tamamladığı yüksek lisans tezi, bu kişilerin kimlikleriyle ilgili bilgi verici.
Koparan’ın tezinden aynen aktarıyoruz:
Lozan Sulh Muahedesi’nin kabulüne dair birinci kanuna 14 ret, ikinci kanuna 14 ret, üçüncü kanuna 13 ret, dördüncü kanuna 13 ret oyu çıkmıştır.
On üç mebus, Menteşe mebusu Hoca Esat Efendi [İleri], Gaziantep mebusu Kılıç Ali Bey [Kılıç], Adana mebusu Zamir Damar Bey [Arıkoğlu], İzmir mebusu Mustafa Necati Bey [Uğural], Gaziantep mebusu Mehmet Ali Bey [Cenani], Saruhan mebusu Vasıf Bey [Çınar], Urfa mebusu Yahya Kemal Bey [Beyatlı], Mardin mebusu Necip Bey [Güven], Mersin mebusu Niyazi Bey [Ramazanoğlu], Edirne mebusu Faik Bey [Kaltakkıran], Urfa mebusu Şeyh Saffet Efendi [Yetkin], Menteşe mebusu Şükrü Bey [Kaya], Mersin mebusu Besim Bey [Özek] dört kanuna da ret oyu vermişler, buna karşılık Tekirdağ mebusu Faik Bey [Öztrak], birinci ve ikinci kanunlara ret oyu vermiş, üçüncü ve dördüncü kanunların oylamasına ise katılmamıştır.
Red oyu verenlerden, İzmir mebusu Mustafa Necati Bey [Uğural], Saruhan mebusu Vasıf Bey [Çınar], Urfa mebusu Yahya Kemal Bey [Beyatlı], Mersin mebusu Niyazi Bey [Ramazanoğlu], Menteşe mebusu Şükrü Bey [Kaya] ve Tekirdağ mebusu Faik Bey [Öztrak], Meclis kürsüsüne gelerek Antlaşmayı eleştirmişlerdir. Menteşe mebusu Hoca Esat Efendi [İleri] ise, söz alıp kürsüye çıkmamakla beraber, görüşmeler sırasında, oturduğu yerden Antlaşmayı birkaç kez eleştirmiştir.
Buna karşılık, Gaziantep mebusu Kılıç Ali Bey [Kılıç], Adana mebusu Zamir Damar Bey [Arıkoğlu], Gaziantep mebusu Mehmet Ali Bey [Cenani], Mardin mebusu Necip Bey [Güven], Edirne mebusu Faik Bey [Kaltakkıran], Urfa mebusu Şeyh Saffet Efendi [Yetkin], Mersin mebusu Besim Bey [Özek], söz alıp konuşmamışlar ancak oylamada red oyu kullanmışlardır.
Lozan Barış Antlaşmasına ret oyu kullanan on dört mebusun kısa özgeçmişleri şöyledir:
Menteşe mebusu Hoca Esat Efendi [İleri], 1882 Gümülcine doğumludur. Medrese eğitimi görmüş olup idadi ve medrese öğretmenidir. TBMM’de, Birinci Dönem Aydın, İkinci Dönem Menteşe milletvekili olarak bulunmuştur.
Gaziantep mebusu Kılıç Ali Bey [Kılıç], 1889 İstanbul doğumludur. İdadi eğitimi görmüş olan Kılıç Ali Bey, asker olup Maraş ve Antep Havalisi Kuvayı Milliye Kumandanlığı tapmıştır. TBMM’de, Birinci, İkinci, Üçüncü, Dördüncü ve Beşinci Dönem Gaziantep milletvekili olarak bulunmuş ve 14.7.1971 tarihinde vefat etmiştir.
Adana mebusu Zamir Damar Bey [Arıkoğlu], 1883 Adana doğumlu olup ticaret ve çiftçilikle uğraşmıştır. TBMM’de, Birinci, İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Dönem Adana, Beşinci, Altıncı ve Yedinci Dönem Seyhan milletvekilliği yapmış ve 8.4.1969 tarihinde vefat etmiştir.
İzmir mebusu Mustafa Necati Bey [Uğural], 1892 İzmir doğumludur. Hukuk eğitimi görmüş olan Mustafa Necati Bey, Avukatlık, Öğretmenlik, Gazetecilik yapmıştır. TBMM’de, Birinci Dönem Saruhan, İkinci ve Üçüncü Dönem İzmir milletvekili olarak bulunan, – Mübadele, İmar ve İskan ve Adalet Vekillikleri yapan Mustafa Necati Bey, Maarif Vekilliği görevinde Harf İnkılabının uygulanmasına, Millet Mekteplerinin kurulmasına katkıda bulunmuş, bu görevdeyken 1.1.1929’da apandisit ameliyatı sonrasında vefat etmiştir.
Gaziantep mebusu Mehmet Ali Bey [Cenani], 1872 İstanbul doğumlu olup, çiftçilik yapmıştır. Osmanlı Meclisi Mebusanı Birinci ve İkinci Dönem Halep, Üçüncü ve Dördüncü Dönem Antep; TBMM, Birinci, İkinci ve Üçüncü Dönem Gaziantep Milletvekilliğinde ve Ticaret Bakanlığında bulunmuş, 5.12.1934 tarihinde vefat etmiştir.
Saruhan mebusu Vasıf Bey [Çınar], 1892 İzmir doğumludur. Hukuk eğitimi gören Vasıf Bey, İzmir Maarif Müdürlüğü, yazarlık, daha sonra da, Prag, Peşte, Moskova, Roma Büyükelçiliği yapmıştır. TBMM‟de, İkinci Dönem Saruhan (istifa: 26.10.1925), Üçüncü Dönem (Ara seçim, İstifa: 1.6.1932) ve Dördüncü Dönem İzmir milletvekilliği, TBMM Başkanlık Divanı Kâtip Üyeliği ve Başkanvekilliği ile Eğitim Bakanlığı yapmış, 3.6.1935 tarihinde vefat etmiştir.
Urfa mebusu Yahya Kemal Bey [Beyatlı], 1884 Üsküp doğumlu olup Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Tarih Bölümü mezunu, Darüşşafaka Tarih ve Edebiyat öğretmeni, İstanbul Darülfünunu Müderrisi, Şair ve Yazardır. Varşova, Madrid, Lizbon Orta Elçiliği görevlerinde bulunmuştur. TBMM‟de, Üçüncü Dönem (İstifa: 23.5.1926), Dördüncü Dönem Yozgat, Beşinci ve Altıncı Dönem Tekirdağ, Yedinci Dönem İstanbul milletvekilliği yapmış olup 1.11.1958 tarihinde vefat etmiştir.
Mardin mebusu Necip Bey [Güven], 1876 Mardin doğumludur. Mardin Ziraat Bankası Şube Müdürlüğü yapmış olan Necip Bey, TBMM‟de, Birinci ve İkinci Dönem Mardin milletvekilliği yapmış ve 10.1.1960 tarihinde vefat etmiştir.
Mersin mebusu Niyazi Bey [Ramazanoğlu], 1889 Tarsus doğumlu, Mülkiye mezunu olup, Hariciye Vekâleti Müşavirliği yapmıştır. TBMM’de, İkinci Dönem Mersin Milletvekilliği yapmış ve 20.5.1965‟de vefat etmiştir.
Edirne mebusu Faik Bey [Kaltakkıran], 1870 Edirne doğumludur. Rüştiye mezunu olup ziraatle uğraşmıştır. Osmanlı Meclisi Mebusanı Birinci, İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Dönem Edirne mebusu, TBMM, Birinci, İkinci, Üçüncü, Dördüncü, Beşinci ve Altıncı Dönem Edirne milletvekili, TBMM Başkanvekili olarak görev yapmış, 2.1.1948’de vefat etmiştir. Faik [Kaltakkıran] Bey, Trakya-Paşaeli Müdafaayı Hukuk Cemiyeti kurucusu ve idare heyeti üyesidir.
Urfa mebusu Şeyh Saffet Efendi [Yetkin], 1866 Urfa doğumludur. Medrese eğitimi görmüş olan Saffet Efendi, Urfa Halveti Dergâhı Postnişinidir. Osmanlı Meclisi Mebusanı Birinci, İkinci ve Üçüncü Dönem Urfa mebusu, TBMM, 2. Dönem Urfa milletvekili olup 27.10.1950 tarihinde vefat etmiştir.
Menteşe mebusu Şükrü Bey [Kaya], 1883 İstanbul doğumlu olup, Galatasaray ve Hukuk Mektebinde eğitim görmüş, Fransa‟da ihtisas yapmış, İzmir Belediye Başkanı olmuştur. TBMM‟de, İkinci Dönem Menteşe, Üçüncü, Dördüncü ve Beşinci Dönem Muğla milletvekili, Tarım, Dışişleri ve İçişleri Bakanlıkları yapmıştır. 10.1.1959 tarihinde vefat etmiştir.
Mersin mebusu Besim Bey [Özek], 1882 Tarsus doğumludur. İstanbul Hukuk Mektebinde okuyan Besim Bey, Dava Vekilliği, Bidayet ve İstinaf Mahkemesi Azalığı, Sulh Hukuk Hakimliği ve Savcılık yapmış, TBMM’de İkinci Dönem Mersin Milletvekilliğinde bulunmuştur. Vefatı, 21.1.1965’dir.
Tekirdağ mebusu Faik Bey [Öztrak], 1882 Malkara doğumludur. Mülkiye eğitimi görmüş olup, Dahiliye Vekaleti Teftiş Kurulu Genel Müdürlüğü yapmıştır. TBMM’de, Birinci Dönem Cebelibereket, İkinci, Üçüncü, Dördüncü, Beşinci, Altıncı, Yedinci ve Sekizinci Dönem Tekirdağ Milletvekilliğinde, TBMM Başkanvekilliği ile Dahiliye Vekilliğinde bulunmuş, 30.5.1951 tarihinde vefat etmiştir.
Barış Antlaşmasını onaylayan kanunlardan dördüne de ret oyu veren mebuslardan, Birinci Meclis’te Birinci Grup üyesi olan Mardin mebusu Necip Bey [Güven] ile Menteşe mebusu Hoca Esat Efendi [İleri], İkinci Meclis’ten sonra bir daha milletvekili seçilememişlerdir. Birinci Meclis’te mebus olmayan Mersin mebusu Besim Bey [Özek], Mersin mebusu Niyazi Bey [Ramazanoğlu] ve Urfa mebusu Şeyh Saffet Efendi [Yetkin] de İkinci Meclis‟ten sonra bir daha seçilememişlerdir.
Bu red oyu verenlerden Kılıç Ali, daha sonra Mustafa Kemal Atatürk’ün en büyük destekçilerinden biri olacak, İstiklal Mahkemeleri döneminde ‘Aliler Divanı’ diye de bilinen mahkemelere başkanlık edecek, son derece kritik kararlara imza atacaktı.
Son bir not, red oyu verenlerden Faik Öztrak, bugünün CHP sözcüsü Faik Öztrak’ın dedesiydi.