Balkanlara özgü keder ve neşenin şahane yazarı: Velibor Çoliç

Arkadaşlık teklifi

Sosyal medyadaki tek etkinliğim ‘tivit’ atmak! Arkadaşlık teklifini de biliyorum tabii, yeniyetmeliğimizde arkadaşlık teklif ederdik kızlara! Sosyal medyayla anlamı, sınırları genişledi, kabul etmeyene de gücenir olduk!
Bizim teklif yazar arkadaşlığı türünden. Üstelik sadece yazmakta olanlara değil, devridaim olsunlar, yazıp bize okumamız için bırakmış olanlara da. Türkçeden de pek çok yazar, şair var, Türkçeye çevrilenlerden de, ki bunların başında da hakkında bir-iki yazı, bir de şiir yazmış olduğum Roberto Bolano geliyor ki, ‘yiğit iken ölenler’den olmuş, bizi üzgün bırakmışlardan o da!
Arkadaşlık teklif ettiklerimden biri şükür hayatta. Savaştan sağ çıkmış, ölümden dönmüş ve Balkanlar’a özgü, o keder ve neşenin, yani ‘düğün ve cenaze orkestrası’nın bir elemanı olarak yazıdaki yerini almış, şahane bir yazar, Velibor Çoliç.

‘Bosnalılar’ hala yakıcı

İlk kitabı ‘Bosnalılar’ı (Çeviren: Esin Talu-Çelikkan, ilk baskı YKY, 1996, yeni baskı Kutu Yayınları, 2020) Bosna’daki iç savaşın hemen ardından okudum. ‘İnsanlar, Kentler ve Dikenli Teller’ alt başlığını taşıyan bu küçük ama okuyanın avuçlarını ve gözlerini yakan kitabı, nerdeyse 20 yıl sonra yeniden okuduğumda da ateş sürüyordu, hala yakıcıydı!

Çoliç, Bosna-Hersek doğumlu. Yazdığı şiir-roman ve öyküleri, Zagreb’de yayımladı. Geçen yüzyılın utançlarından biri olarak, Yugoslavya’yı yıkmak, bölüp parçalamak isteyenlerin çıkardığı iç savaşın, ülkesini, inancını, umudunu yok ettiği insanlardan. Egemen güçlerin kışkırttığı Sırp’ların asıl hedefi Bosnalılar oldu, zaman zaman Hırvat güçleri de katıldı savaşa. Bu yüzyıla devrolunan utancı ise yazmaya bile elim varmıyor, İsrail’in haritadan silmek istediği Filistin halkının sonsuz trajedisi!

Çoliç iç savaşta Slavonski Brod kampında tutuluyor. Sonra da oradan kaçıyor. ‘Bosnalılar’da anlattıkları, ‘anlatılan senin hikayen’ demek bir bakıma. Türkiye için de söylentisi bile korkunç, son yıllarda yoğunlaştırılan bir tehdit bu. Çağdaş mı çağcıl mı her neyse, 20. yüzyılın sonunda Avrupa’nın göbeğinde bile bu savaşa izin verildiğini düşünürseniz, devamını anlamak kolaylaşır!

Hep iyiyi uyandırmaya çalışan çalar saat gibi

‘Bosnalılar’, elbette yansız değil ama olabildiğince nesnel gözlemlerden, müthiş saptamalardan oluşan ve Çoliç’in sonraki yapıtlarını da okuyunca iyice anladığım ironisinden hiç vazgeçmediği bir kitap. Hırvatlar, Sırplar ve Müslümanlar’a dair, tam 32 kısım birden tekmil keder, sevinç, acı, dram, trajedi, gözyaşı, kahkaha, iyilik, kötülük antolojisi. Hep iyiyi uyandırmaya çalışan bir çalar saat Velibor Çoliç’inki.

Kaçtığı günün ertesi iki-üç bin Müslüman ve Hırvat’ın kaldığı kampı bombalar Sırplar, 13 tutsak ölür, onlarcası yaralanır. Boliç “Tanrı merhametiyle tüm Bosnalıları, Sırpları, Hırvatları, Müslümanları, ister yeryüzünde olsunlar, ister gökyüzünde korusun!” diyecektir.

Balkanların uykusuz yüzyılı

‘Bosnalılar’, kıssası da hissesi de kendisi olan, apaçık olan, küçücükten de küçük metinler, öyküler. Şenlik mi desem, ‘Çingeneler Zamanı’nın o içe işleyen müziğinin başrolde olduğu ve adına hayattan başka bir şey demenin mümkün olmadığı zamana yoksa… Diye düşünüyordum ki kitabın adı dururken ne gerek var başka bir şey aramaya dedim: ‘Hıdırellez’ (Çeviren: Suat Başar Çağlan, Livera, 2022). Kitapta anlatılan Roman müzisyen Aslan Çavoro Bayramoviç’in öyküsü bana Melih Cevdet Anday’ın büyük şiiri ‘Yağmurun Altında’yı hatırlattı: “Yirminci yüzyılı yaşadım / Ertelenmiş bir yüzyıldı bu” dizeleriyle başlayan şiiri.

Roman müzisyen Aslan da, Balkanlar denilen bu sahiden özel, özgün, tuhaf, ilginç, coğrafya demeyeceğim, dünyanın yüzyılını anlatır. Uykusuz bir yüzyıldır bu ve en çok da bitmeyen göçün sürekli uğultusu duyulur. Bayramoviç de gördüklerinden, yaşadıklarından ötürü ‘ruhunu kusar’. Bazıları olasılıkla Balkan sözleri olan aforizmaların da bu kadar yerinde kullanıldığı pek az roman okudum. Kitaptaki aforizmalardan da küçük bir kitapçık oluşturulabilir: “Ekmeği ve çocuk sesini sevmeyenden uzak duracaksın”. Şiir de sayılır.

Lirik, epik destansı bir roman ‘Hıdırellez’

Aslında biraz çekinmesem, özellikle ‘Hıdırellez’in lirik, epik destansı bir roman ya da şiir-roman olduğunu söyleyeceğim ama, ‘sen de her şeyi şiire bağlıyorsun!’ diyenlerden bıktığım için, söylemek istemedim!
Bosna Sevdalinkaları da var içinde, Makedon havaları da, Muzaffer Bislim’in müziği de, Tony Gatlif filmi ‘Gadjo Dilo’ da, Suat Başar Çağlan’ın olağanüstü güzellikteki Türkçesi de… Ne de olsa ‘Hıdırellez’ ve ona Aya Yorgi Yortusu ile Balkan Slavlarının kattığı Hıristiyan boyut da. Dinler, kültürler, diller, müzikler, ruhlar buluşması. Hem kitap da öyle diyor: “Ten küldür, ruh ateştir”, ‘Hıdırellez’ de bu ateş işte!

Dost canlısı ‘Sürgün Rehberi’

Velibor Çoliç’ten okuduğum üçüncü kitap ‘Sürgün Rehberi’ (Çev: Suat Başar Çağlan, Livera, 2023). Tutsaklık, kaçış, yol ve kent. Çoliç umuda ve edebiyata inanmanın tutkulu örneklerini veriyor. Tutku nedir? Sonuna dek gitmek, inanmak ve bir anda her şeyi bırakıvermek, vazgeçme hali. Çoliç bu yıl 60 yaşında ve 28 yaşındayken Fransa’nın Rennes kentine ulaşmayı başarıyor. Gencecik yaşında yaşadıkları belki de, onu ‘kalender’ bir anlatıcı kılıyor. Bu ilk kitabından beri hissedilen bir şey. “İnsan ruhunun direnci üzerine bir tefekkür” diyor arkakapak yazısı.

‘Sıcak, içten, komik, hüzünlü, bir o kadar da…’ diye biten kitap tanıtma yazıları vardır ya, benimki de onlardan biri net’cede ve şöyle bitiyor: Dost canlısı!

O nedenle arkadaşlık teklifim geçerlidir, yeni kitaplarını okumayı da sabırsızlıkla beklemekteyim!