Etikçi buna ne diyor: Zamlar geldikçe iktidara oy veren arkadaşlarıma ‘Oh olsun’ diyorum. Ama aynı gemide ben de batıyorum. Başkalarının üzüntüsünden memnun olma hali Schadenfreude’ye mi kapıldım ben?
Etikçi buna ne diyor: Birinin zengin olduğunu öğrenince ona sempatim artıyor. Neden böyleyim?
Okurumuz açık yüreklilikle itiraf etmiş ama bir insanın zengin olduğunu öğrenince ona sempatisi artan insan sayısı azımsanmayacak seviyede. Etikçimiz, bunun altında yatan nedenleri inceliyor. Üzülmeyin hem yalnız değilsiniz hem de durum kötü değil. Sorularınızı [email protected]'e bekliyoruz.
Birisinin parası varsa ona sempati duymak muhtemelen eski davranış şeklimizin bir yan etkisi. Soru okurumuz Haluk H.’den geliyor:
Sosyal çevremde karşılaştığım kişilerle ilgili ilk izlenimlerim, maddi durumlarını öğrendiğim zaman değişiyor. Bir süredir fark ediyorum ki eğer maddi olarak iyi durumda biriyse ona karşı sempatim artıyor. Bu arada maddi olarak herhangi birisine ihtiyaç duyan birisi değilim, halim vaktim yerinde. Bende bu duygu değişimini uyandıran şey nedir? Bundan nasıl kurtulurum?
Yanıtlayan:
Doç. Dr. Sinan Alper
(Sosyal Psikoloji, Yaşar Üniversitesi)
İlk izlenimler, psikolojide sık sık araştırılan bir konu, zira sosyal ilişkileri temelden etkileyebiliyor. Bu alanda yapılan kült bir çalışmada, Nikolaas N. Oosterhof ve Alexander Todorov, insanların hiç tanımadıkları kişilere ait yüzlere baktıklarında, hangi özelliklere göre bir ilk izlenim oluşturduklarını incelemiş. Çalışmanın bulguları iki farklı boyuta işaret ediyor: Buna göre biz tanımadığımız yüzlere baktığımızda o kişinin ne kadar güvenilir olduğunu ve ne kadar dominant olduğunu anlamaya çalışıyoruz.
Bu bulgular psikoloji literatüründeki bir başka kuram olan Kalıpyargı İçerik Modeli’yle de uyuşuyor. Bu teori, insanların başka insanlara ve gruplara dair kalıpyargılarını nasıl oluşturduklarını inceler. Bu alandaki bulgular da yine iki boyuta işaret ediyor: Sevecenlik (güvenilir, iyi niyetli, uyumlu, dürüst vb.) ve yetkinlik (zeki, çalışkan, girişken vb.). Bu iki boyut Oosterhof ve Todorov’un boyutlarıyla büyük oranda örtüşüyor. Ortaya çıkan bu iki boyutun da evrimsel bir temeli olduğu düşünülüyor. Bu teoriye göre, biz insanların iyi mi yoksa kötü mü niyetli olduklarını (sevecenlik) ve niyetlerini eyleme dökme kapasitelerinin yüksek olup olmadığını (yetkinlik) anlamaya çalışırız. Böylece dostu düşmandan ilk görüşte ayırmayı deneriz.
Bir kişinin sahip olduğu parayı, o kişinin ne kadar ‘yetkin’ olduğuna dair bir ipucu gibi değerlendiririz. Aslında öyle olmak zorunda değil. Tabii ki zengin biri zeki ve çalışkan olmayabilir, tesadüfen zengin olmuş olabilir ama biz genelde o kişiyi kafası iyi çalışan biri gibi algılamaya meyilliyizdir. İşte bu otomatik gelişen ilk izlenim sebebiyle, bir kişinin zengin olduğu bilgisi bizde o kişinin zeki, çalışkan, disiplinli, girişken, dominant vb. özelliklere de sahip olduğunu düşündürtür. Konuyla ilgili yakın zamanda yapılan bir araştırmada, yedi farklı deneyde karşılarındaki insanın zengin olduğunu öğrenen katılımcılar, o kişinin yetkinlik seviyesini de daha yüksek olarak algılamışlar.
Size gelince… Muhtemelen evrimsel temelleri olan ve ilk defa karşılaştığımız birinin dost mu düşman mı olduğunu veya kabilemize bir katkısının olup olmayacağını tespit etmek için geliştirdiğimiz ilk izlenim mekanizmasının bir nevi yan etkisini yaşıyorsunuz. Zengin olduğunu öğrendiğiniz anda o kişinin daha yetkin biri olduğunu düşünmeniz normal. Yeter ki ilk izleniminize saplanıp kalmayın ve o kişi hakkında öğrendiğiniz diğer şeylerle beraber tutumunuzu güncelleyebilin.
Etik sorularınızı, [email protected] adresine bekliyoruz.
Oyunlar ve Bulmacalar