Etikçi buna ne diyor: Zamlar geldikçe iktidara oy veren arkadaşlarıma ‘Oh olsun’ diyorum. Ama aynı gemide ben de batıyorum. Başkalarının üzüntüsünden memnun olma hali Schadenfreude’ye mi kapıldım ben?

Soru okurumuz Seray H.’den geliyor:

Ekonomik kriz derinleştikçe ve zamlar birbirini takip ettikçe, iktidara oy veren arkadaşlarıma “Oh olsun” diyorum. Bir yandan iktidara oy verenler yaptıklarının bedelini ödesinler istiyorum, öbür yandan ben de tuzu kuru biri değilim aynı gemide ben de batıyorum. Bu ikilemi nasıl aşabilirim? Almanların meşhur tanımlaması “Başkalarının üzüntüsünden memnun olma hali” olan ‘schadenfreude’ye mi kapıldım ben?

Yanıtlayan:

Doç. Dr. Sinan Alper
(Sosyal Psikoloji, Yaşar Üniversitesi)

Başkalarının üzüntüsünden memnun olma, her ne kadar kendimize itiraf etmesek de, oldukça yaygın bir deneyim. Özellikle kendimize rakip gördüğümüz grupların yaşadığı başarısızlıklar, talihsizlikler bizi mutlu edebilir.

Bunun en bariz örneğini futbol taraftarları yaşar: Kendilerine rakip gördükleri bir takım, bir Avrupa kupası maçında kaybettiğinde buna sevinebilirler. Nitekim veriye dayalı psikoloji çalışmaları da bunu desteklemiştir: Örneğin, bir çalışmada, Alman takımının mağlubiyeti Hollandalı taraftarlara schadenfreude yaşatmıştır.

Ancak bu durum tabii ki futbolla sınırlı değildir: Blackberry kullanıcıları iPhone ile ilgili çıkmış olumsuz haberlerden, başka partilere oy vermiş kişiler de koalisyon görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasından mutlu olmuştur.

Her ne kadar ‘normal’ kabul edilebilse de, schadenfreude’nin olumsuz kabul edilen ‘karanlık kişilik özellikleri’ (narsisizm, psikopati, Makyavelizm) ile ilişkili olduğu da bilinmektedir.

Ancak, sizin durumunuzun standart schadenfreude durumlarından önemli bir farkı var: Çoğu zaman, başkalarının üzüntüsünden memnun olan insanlar, üzüntüye sebep olan olaydan kendileri etkilenmez. Sizin durumunuzda ise, karşı tarafı üzen olumsuz olayın (ekonomik kriz) sizin üzerinizde de olumsuz bir etkisi var.

Bir insan kendisine de zarar veriyor olmasına rağmen başkalarının zararından neden memnun olabilir?

Bu noktada, altruistik cezalandırma dediğimiz kavram devreye giriyor. Örneğin, meşhur ‘Ültimatom Oyunu’nu düşünelim. Bu oyunu tanımadığınız bir başka kişiyle oynuyorsunuz. Bu diğer kişiye 100 Lira para veriliyor ve bu parayı kendisi ve sizin aranızda istediği şekilde bölebileceği söyleniyor. İsterse 50-50 de bölebilir, isterse size 10 lira verip kendisine 90 lira da ayırabilir. Ancak eğer siz karşı tarafın yaptığı teklifi reddederseniz, ikiniz de tek kuruş alamadan oyundan ayrılıyorsunuz.

Birçok araştırma, katılımcıların çok düşük teklifleri reddetme eğiliminde olduğunu gösteriyor. Halbuki bu rasyonel bir tepki değil. Çünkü reddettiğinizde sıfır lirayla oyunu bitiriyorsunuz. Karşı taraf 1 lira bile teklif etse kabul etmelisiniz, tamamen rasyonel düşündüğünüzde.

Ancak insanlar karşı tarafın yaptığı adaletsizliğe o kadar öfkelenir ki, karşı tarafı cezalandırmak adına kendi kazanacakları paradan da olmayı göze alırlar. Sizin durumunuz da buna benziyor: Bir başka gruba karşı o kadar öfkelisiniz ki, kendi kaybınızı da göze alarak karşı tarafın kaybetmesini istiyorsunuz ve bundan bir nevi keyif (schadenfreude) de alıyorsunuz.

Bütün bu süreç sadece sizin zihninizin içinde geçen düşüncelerden ibaretse ve bu düşünceleri ifade ederek birilerini gücendirmiyorsanız, kimseye bir zararınız yok demektir. Bir zararınız olmadığındaysa ciddi bir etik ihlalden bahsedebileceğimizi düşünmüyorum. Birisini dövmeyi düşünüp bunu yapmadığımızda hapse girmediğimiz gibi. Ancak sizin de farkında olduğunuz gibi, karşı tarafı üzen sürecin devam etmesi, sizin hayatınızı da olumsuz olarak etkilemekte.

Dolayısıyla karşı tarafın cezalandırılmasına duyduğunuz mutluluk, sizi rasyonel bir birey olarak kendi çıkarınızı korumaktan uzaklaştırıyor mu, bunu bir düşünmelisiniz.

Etik sorularınızı, [email protected] adresine bekliyoruz.

Etikçi buna ne diyor: Metroda samimi şekilde oturan iki erkeği görünce, içimden gay bir çift olup olmadıklarını düşünerek kendi kendime tartıştım. Yaptığım etik mi?

Etikçi buna ne diyor: Komşumuzun çocuğu televizyonumuzu kırdı, ailesi zararı tazmin edeceğini söylemedi. Parasını isteyebilir miyim?

Etikçi buna ne diyor: Çocuğumun bayram harçlıklarına daha sonra geri vermek kaydıyla el koydum. Yaptığım etik mi?

Etikçi buna ne diyor: Torunlarım imkânlarımı zorlayıp verdiğim bayram harçlığını alıp bir dahaki bayrama kadar beni ziyarete gelmiyorlar. Beni para için mi seviyorlar?

Etikçi buna ne diyor: Şirket en zor dönemini yaşıyor ve beni başa geçirecekler. Kadın olduğum için aklıma ‘cam uçurum’ geliyor, bana oyun mu oynanıyor?

Etikçi buna ne diyor: İşimden istifa ediyorum diye arkadaşlarımı yarı yolda bırakmak ve etik davranmamakla suçlanıyorum. Haklılar mı?

Etikçi buna ne diyor: ‘Çok çirkinim, herkesle dalga geçebilirim’ diyen kişinin gerçekten buna hakkı var mı?

Etikçi buna ne diyor: Birinin zengin olduğunu öğrenince ona sempatim artıyor. Neden böyleyim?

Etikçi buna ne diyor: İş arkadaşımın şirket sırrını sızdırdığını gördüm. Onu ihbar etmeli miyim?

Etikçi buna ne diyor: Flörtüm benimle aynı partiye oy vermeyecekmiş. Kutuplaşma hayatımı etkilemeye başladı. Bundan nasıl kurtulurum?

Etikçi buna ne diyor: Aşı karşıtı iş arkadaşım ben Covid olunca ‘Hani bu aşılar koruyucuydu’ demeye başladı. Ne yapmalıyım?