Bitki isimlerinde ‘ırkçı isim avı’ başladı ve bakın o ‘ırkçı isim’ ne?

Araştırmacılar ilk kez “kırıcı” olduğu gerekçesiyle organizmaların bilimsel isimlerinin değiştirilmesi yönünde oy kullandı. Botanikçiler 200’den fazla bitki, mantar ve yosun türüne verilen adların çoğunlukla siyahileri hedef alan ırkçı bir ifade olan “caffra” kelimesini içerdiğine vurgu yaptı. Karar geçen pazar Madrid’de başlayan ve 500’den fazla botanikçinin katıldığı Uluslararası Botanik Kongresi’nde altı günlük yorucu bir oturumun ardından alındı.

Madrid’deki Uluslararası Botanik Kongresi’nde alınan karar, bilimsel adı Erythrina caffra olan Afrika mercan ağacının 2026 yılından itibaren Erythrina affra olarak adlandırılması anlamına geliyor. Aynı uygulama isminde caffra geçen diğer bitkilere de uygulanacak.

Alınan kararlardan bir diğeri de keşfedilecek yeni bitki, mantar ve alg’lere verilecek isimlerin etiğe uygun şekilde belirlenmesi için özel bir komite kurulması. Malum, mevcut şartlarda yeni bir tür keşfedildiğinde bu türe onu keşfeden kişinin adı veriliyor ama oluşturulan komite verilen ismi kırıcı bulursa reddedebilecek. Komitenin görevi 2026’dan sonra keşfedilen türler için geçerli olacak.

Güney Afrika Nelson Mandela Üniversitesi’nde bitki sınıflandırmacısı Gideon Smith bu değişiklik için aynı üniversiteden meslektaşı Estrela Figueiredo ile böyle bir değişikliği önerdiklerini söyledi. Smith “Oylamanın sonucu hep başabaş gelse de hem sürece hem de küresel desteğe sonuna kadar inandık” dedi. İkilinin önerisi caffra kelimesi ve türevlerine dayanan tür adlarını kapsıyor. Normalde Afrika’yı tanımlamak için kullanılan bu kelimelerin yerine “afr” türevlerinin kullanılmasını istiyorlar. Öneri, gergin geçen gizli oylamanın ardından 205’e 351 oyla kabul edildi.

Londra’daki Doğa Tarihi Müzesi’nde botanikçi olan ve oturumlara başkanlık eden Sandy Knapp kararı memnuniyetle karşıladı. Observer’a konuşan Knapp “Bu, botanikte ve biyolojiyi ilgilendiren diğer bilim dallarında gerçek bir sorun haline gelen konunun ele alınması için çok önemli bir ilk adım, çok önemli bir başlangıç” dedi.

‘Caffra’ neden ırkçı?

İlginç biçimde özellikle Güney Afrika’da beyaz azınlığın siyahlara karşı kullandığı en ağır aşağılayıcı terimlerden biri olan ‘caffra’ kelimesi, Latince veya başka bir Batı dilinden değil Arapça’dan geliyor.

Türkçede de ‘inançsız’ anlamına gelen ‘kâfir’ kelimesinin değişmiş hali ‘caffra’ ve uzun yıllar boyunca Batılı Hıristiyanlar onu Afrika’daki yerli nüfusu aşağılamak için kullanmış.

Bu Arapça kökenli kelimenin nasıl olup da Afrika kökenli yüzlerce bitkinin isimlendirilmesinde kullanıldığı ise tam olarak bilinmiyor. Çünkü kelimenin ne botanikle ilgisi var ne de Afrika ile. Daha doğrusu yegane ilgisi Afrika kıtasındaki siyahları aşağılamak için Arapçadan ithal edilmiş bir kelime olması.

İsim çıkmazı

Ekvador’daki Cotopaxi Teknik Üniversitesi’nde botanikçi olan Alina Freire-Fierro, caffra kelimesinin yarattığı rahatsızlık nedeniyle böyle bir karar alınmasının iyi bir şey olduğunu söyledi. Ancak benzer nedenlerle başka değişiklikler yapılması ihtimaline de değinen Freire-Fierro, “Böyle bir şey botanik dışındaki alanlarda çalışanlar için karışıklığa ve soruna neden olabilir” dedi.

Tabii bu buzdağının görünen yüzü. Bilim insanlara hayvanlara ırkçıların, faşistlerin ve diğer tartışmalı figürlerin isimlerinin verilmesinin de en az bitkiler kadar baş ağrısı yarattığını belirtiyor. Örnekler arasında Adolft Hitler’in adını taşıyan kahverengi, gözsüz bir böcek de (Anophthalmus hitleri) var. Hypopta mussolinii gibi diğer türlerin de isimleri kanlı geçmişe sahip liderleri anımsatıyor.

Uluslararası Zoolojik Adlandırma Komisyonu (ICZN) bugüne kadar ırkçı ve faşist isimlendirmelerin kaldırılmasını reddetti. Geçen Zoological Journal of the Linnean Society’de yayınlanan açıklamada yeniden isimlendirmenin yıkıcı bir etkisi olacağı, yeni isimlerin de “gelecekte görüşler değiştikçe” kırıcı olarak görülebileceği belirtildi. Yine de birçok araştırmacı yakın gelecekte zoolojik isimlendirmelerde birtakım değişiklikler yapılması gerekeceğini kabul ediyor.

Böcek beyninin ilk eksiksiz haritası çıkarıldı