Altından servet çıkan kenti 20 yıldır parça parça söküp taşıyorlar

Avrupa’nın ham maddeye artan iştahı koskoca kentin tuğla tuğla, parça parça, bina bina taşınmasına sebep oldu.

CNBC’nin haberine göre Kutup Dairesi’nin 145 kilometre kuzeyindeki Kiruna’da binlerce kişi ve bina kentin altında dev bir demir madeni çıkınca taşınmaya başladı.

Proje dünyanın en radikal kentsel dönüşümlerinden biri oldu. Ancak taşımanın tek nedeni maden çılgınlığı değil.

Zira maden genişledikçe tüm kentin yerin dibine batması son derece olası bir hale geliyor. Yerin altına ilerleyen tünel kompleksi kentin ağırlığına dayanamıyor. Kompleks çökerse kent de çökecek.

Eski merkezin yaklaşık 3 kilometre doğusunda yeni bir yerleşim kuruluyor. Nitekim bu ‘yeni’ yerleşim yeri Kiruna’nın bir kopyası. On yıllara yayılan sürecin 2035’te tamamlanması bekleniyor.

Kiruna 125 yıl önce devlet şirketi LKAB’nin madencilik faaliyetleri için kuruldu. Bugün küçük bir topluluk olmasına karşın Avrupa için önemli bir uzay merkezi. Aynı zamanda dünyanın en büyük yer altı demir cevheri madenine ev sahipliği yapıyor.

LKAB madencilik şirketi, küresel ölçekte küçük kalsa da Avrupa Birliği’ndeki demir cevheri üretiminin yüzde 80’ini sağlıyor.

Şirket demir cevherinin yanında Avrupa’nın bilinen en büyük nadir toprak elementleri yataklarından birini de tespit etti.

Bu keşif yeşil dönüşüm için kritik ham maddelerde LKAB’nin konumunu güçlendirdi. Ancak taşınmanın önünde siyasal, ekonomik ve çevresel engeller var.

Kiruna Belediyesi ile LKAB devletten daha fazla finansman istiyor ve dönüşüm için daha çok arazi talep ediyor.

Kaygılar yalnızca para ve planlamayla sınırlı değil. Çevreye verilecek hasar da masaya yatırılan sorunlardan biri.

Sami halkının ren geyiği yetiştiriciliği ve kültürü üzerindeki olası etkileri de tartışma konusu. Tüm bunlara rağmen, şehir tuğla tuğla taşınıyor. Öyle ki, tarihi ahşap kilise bile temelinden sökülüp yeni bölgeye taşındı.

Taşınma 2004’te planlandı ve Ağustos 2025’te 113 yıllık ahşap Kiruna Kilisesi’nin iki gün süren operasyonla bütünüyle taşınmasıyla dünya çapında ilgi gördü. Koca kilise, vinçlere konuldu ve dev kamyonlarla bir bütün halinde taşındı.

Aynı dönemde LKAB maden genişlemesinin 6 bin kişinin daha taşınmasını gerektireceğini duyurdu. Buna 2 bin 700 ev de dahil. Şirket önümüzdeki 10 yılda tüm taşınmalar için ödenecek tazminat maliyetinin 22,5 milyar İsveç kronu (105 milyar TL) olacağını öngörüyor.

LKAB yöneticisi Niklas Johansson taşınması istenenlere evlerinin piyasa değeri üzerine yüzde 25 ek ödeme ya da yeni bir ev inşası teklif edildiğini söyledi. Johansson’a göre insanların yaklaşık yüzde 90’ı yeni ev seçeneğini tercih etti.

Yerel yönetim ise yeni kentin kurulacağı alan konusunda sıkışmış durumda. Johansson belediyenin inşa edilebilir araziyi idari açıdan hızla hazırlayacak kadar toprağa sahip olmadığını söyledi.

Bölgenin büyük kısmı devletin elinde ve arazi alımı savunma, doğa koruma ve ren geyiği otlatma alanlarıyla çatışmalar yaratıyor.

Belediye meclisi başkanı Mats Taaveniku taşınmayı çok büyük bir proje olarak tanımladı ve bunun Avrupa için uzun yıllar boyunca iş fırsatları üretebileceğini söyledi.

Taaveniku, başarının İsveç hükümeti ve Avrupa Birliği’nden daha güçlü siyasi ve mali destekle mümkün olacağını vurguladı.

Taaveniku kentin içinde belediye ile LKAB arasında sert bir çekişme olduğunu anlattı. Belediye ile kendi hükümetleri arasında da büyük bir mücadele yaşandığını söyledi.

Avrupa Birliği’nin yalnızca kritik ve stratejik maden kararı almakla yetinmemesi gerektiğini ekledi. Siyasi destek ve para çağrısı yaptı.

AB ise Kritik Ham Maddeler Yasası kapsamında LKAB’nin nadir toprak yatağını stratejik önem taşıyan bir kaynak olarak tanıdı ve 2030’a kadar yıllık talebin yüzde 40’ının içeriden karşılanmasını hedefliyor.

Yeni kent planı başka bir endişeyi daha gündeme getiriyor. Kiruna’nın yeni yerleşimi kışın 10 dereceye kadar daha soğuk olabilir.

Gothenburg Üniversitesi’nin çalışması yeni merkezde ızgara planın soğuk havanın toplandığı bir bölgede kurulduğunu ve yüksek binalar ile dar sokakların alçak kış güneşinin aylarca yere ulaşmasını zorlaştırabileceğini buldu.

Yeni bölge, eksi 35 dereceye kadar düşen hava sıcaklırını görebiliyor. Eski Kiruna’da ise bu koşullar, en az eksi 25 derece kadar iniyordu.

Taşınmanın duygusal bedeli de ağır. Taaveniku bazı insanların hatıralarını kaybedeceği için üzgün olduğunu söyledi. Bir evde iki ya da üç kuşaktır yaşayan aileler var ve bu kopuş acı veriyor.

Yine de herkes, taşınmanın kaçınılmaz olduğunun farkında. Kiruna’nın madenlerin üstüne kurulduğunu ve kentin bu sektöre bağımlı olduğu için er ya da geç taşınmanın kaçınılmaz olduğunu dile getirdi.