Kaçak sigara ve tütünde vergi kaybı 34 milyar liraya dayandı

Türkiye sigarada 2013’te yüzde 20’yi aşan kaçak oranını etkili mücadeleyle kabul edilebilir bir düzey olan yüzde 5.2’e indirmiş olsa bile vergi kaybı yine de milyarlarca lirayı buluyor. Sigarada kaçağın önemli oranda düşürülmesinde sınır kapılarındaki kontrollerin artırılmasının yanısıra Bulgaristan’ın TEKEL’i olarak bilinen Bulgar TABAC’ın özelleştirilmesi de önemli rol oynadı. Geçmişte Türkiye’ye giren kaçak sigaranın yarısının kaynağı olan Bulgar TABAC özelleştirme sonrası ‘normal’ bir şirket gibi çalışmaya başladı ve oyun dışına çıktı. Ardından Covid döneminde gelen seyahat kısıtlamaları ve TL’nin değer kaybının kaçak girişin fiyat anlamında cazibesini yitirmesine neden olması sigarada kaçağı azalttı.

Ancak sigaradaki yüzde 5.2’lik kaçak bile devletin geçen yıl sigara ve kıyılmış sarmalık tütünden tahmini olarak yaklaşık 33.9 milyar TL’lik ÖTV ve KDV kaybına yetmiş. Ancak sarmalık tününün vergisi çok az olduğu için kaybın tümünün kaçak sigaradan kaynaklandığını söylemek mümkün.

Türkiye’de sigara üreten bir yabancı şirketin adının açıklanmasını istemeyen yöneticisine göre vergi kaybı bu yıl daha büyük olacak. Çünkü toplanan ÖTV ve KDV yapılacak zamlar nedeniyle hayli artacak. Bunun en büyük kanıtı ise çok zam yapılan geçen yıl vergi kaybının 2021’deki 17.5 milyar liradan neredeyse ikiye katlanarak tahmini olarak 33.9 milyar liraya çıkması. Geçmişe bakıldığında da kaçak sigara ve kıyılmış tütünden kaynaklanan vergi kaybı her zaman önemli olmuş.2013 yılında 6.9 milyar lira olan tahmini ÖTV ve KDV kaybı, 2014’te 7.5 milyar lira, 2015 yılında 8, 2016 yılında 12.1, 2017 yılında 15.3, 2018 yılında 14 milyar lira, 2019 yılında 16.2 milyar lira, 2020 yılında 19.4 milyar liraya ulaşmış. İlk 4 ayda toplam ÖTV miktarının 41 milyar TL’yi geçmiş olması da sigara ve sarmalık kaçak oranının düşürülememesi durumunda ortaya çıkacak tablonun vahametini gösteriyor.

Kanada her sigaranın üzerine tek tek sağlık uyarısı koyuyor

Tütün piyasasında gözlenen bir diğer ilginç gelişme de tüketicinin artan fiyatlar nedeniyle alım gücü azaldığı için daha ucuz olan kıyılmış sarmalık tütüne yönelmesi. Bu piyasadaki büyüme 2021 yılının ikinci yarısında uluslararası sigara üreticilerini de bu pazara çekti. Eskiden kıyılmış sarmalık tütün pazarında kaçak oranı yüzde 95 iken bugün bu oran daha aşağılara indi. Zaten devletin kıyılmış sarmalık tütündeki vergi kaybı fazla değil. Çünkü devlet sarmalık tütünü kayıt altına almak için ÖTV oranını hayli düşük tuttu. Bu arada tütün üreticisine destek olmak için kıyılmış sarmalık tütünde kaçağı önlemek amacıyla sigaradaki kadar ciddi mücadele verilmediği de bir gerçek.

Kaçak nasıl anlaşılıyor?

Türkiye’de sigaradaki kaçak oranı Tütün Sanayicileri Derneği’nin yaptırdığı ‘Boş Paket Analizi’ ile tespit ediliyor.  Ev çöplerinden olarak boş paket analizi adlı bir çalışma yaptırıyoruz. Ev çöplerinden 10 bin sigara paketi toplanıyor. Paketler üzerindeki izlenebilirlik   kodlarından kadarın yasal ne kadarının kaçak, ne kadarının da sahte sigara olduğu tespit edilebiliyor. Ayrıca sigara üreticileri de kendi forensic laboratuvarlarında iyi taklitleri bile inceleyip sahte sigaraları ortaya çıkartabiliyorlar.

Nielsen tarafından 2022 yılının son çeyreğinde  Türkiye nüfusunun yüzde 53’ünü kapsayan 36 şehirde yapılan ve British American Tobacco, Japan Tobacco International ve Philip Morris tarafından finanse edilen araştırmada yurtdışı menşeli kaçak oranı yüzde 5.2 çıktı. Araştırma yapılmak üzere toplanan paketlerin yüzde 0,7’sinin ise ankete katılan şirketlerin markalarının sahteleri olduğu görüldü. Yapılan araştırmaya göre göre kaçak sigara oranının en yüksek olduğu şehir yüzde 36 ile Şanlıurfa. Bu şehri yüzde 15.3 ile Van, yüzde 15 ile Antakya izliyor.

İran’dan İstanbul’a kaçak sigara yolculuğu: Cips paketi ve meyve suyu kutusunda geliyormuş

Sarmalık tütün işine kısa süre önce giren üreticiler bu konuda da ilginç bilgiler veriyorlar. İngilizcede sarmalık tütünle ilgili iki tabir bulunuyor. Elle sigara sarma işine roll your own deniliyor. Türklerin elle sarma işinde pek iyi olmadığını belirten sigara üreticileri bu nedenle Türkiye’de makaronun (boş sigara tüpü) içine tütün doldurulan make your own yönteminin yaygın olduğu ifade ediyor. Makaron kaçakçılığı da sarmalık tütün yaygınlaşmaya başladığı için hız kazanmışa benziyor. Tiryakilere satılan makaronda teknolojik hamleler de dikkat çekiyor.  Bugün bazı alışveriş sitelerinde dakikada 3 bin makaron dolduran makineler satılıyor. Bir başka sigara üreticisi de ‘Bunun kişisel tüketim için olmadığı açık. Eskiden ev kadınları için bir geçim kaynağıydı, şimdi ev kadınları butik üretim aşamasına geçti’ diye espri yapıyor.

Sigarada ne kadar vergi var?

Sigara ve tütün hem vergi gelirleri hem de enflasyon açısından önemli bir kalem. Son olarak 3 Şubat’ta güncellenen enflasyon sepetinde ana harcama grupları arasında yer alan alkollü içecekler ve tütün fiyatlarının ağırlığı yüzde 4,31’den yüzde 3,57’ye, sigaranın ağırlığı ise yüzde 4’ten yüzde  3,27’e indirildi. Ancak bu düzenlemeye rağmen sigaranın hâlâ enflasyona etkisi yüksek. Sigaranın enflasyon üzerindeki etkisinin yüksek olmasının başlıca nedenleri mevcut ÖTV yapısı ve ÖTV artışları.

Tütün ürünleri üzerinden alınan maktu ve asgari maktu Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) tutarlarına her altı ayda bir Yurtiçi Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE) dikkate alınarak otomatik artış yapılıyor. Otomatik yapılan ÜFE zammı da doğal olarak fiyatların artmasına yol açıyor. Sigaradan alınan vergi yüksek oranda fiyata bağlı olduğu için, mevcut sistemde vergideki bir kuruşluk artış fiyata yaklaşık 7 kuruş olarak yansıyor.

Ocak 2022’de yapılan yüzde 47,40’lık ÜFE zammını takiben sigara şirketleri bu vergi artışını geçen yıl üç ayrı seferde zam yaparak fiyata yansıttı. Öte yandan, Cumhurbaşkanı enflasyon artışının yılın ikinci yarısında uygulanmaması yetkisini kullandı; bunun yerine asgari maktu vergi ve maktu verginin yüzde 10 artırılması kararlaştırıldı. Böylelikle, enflasyonla mücadeleye katkı sağlanmış oldu. Ancak, yüzde 10’luk artışın bir sonucu olarak yılın geri kalanında sigaraya iki kez daha zam yapıldı.

Ayrıca 2023’ün başında vergi tutarlarında yüzde 22,3 oranında yine bir ÜFE güncellemesi gerçekleştirildi. Vergideki ve üretim maliyetlerindeki artışların fiyatlara yansıtılması sonucunda ocak ve haziran aylarında gerçekleşen son artışlarla birlikte halihazırda sigara fiyatları geçen yılın başındaki seviyesinin iki katına çıktı.