Yılın ikinci yarısı Hazine nakit ve borç yönetimi açısından neden sıcak geçecek?

Veriye dayalı politika analizi yapmak ve politika tasarım sürecine katkı sağlamak üzere bir grup iş insanı, bürokrat ve akademisyen tarafından kurulan  Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı’nın (TEPAV) Maliye ve Para Politikası Araştırmaları Merkezi Direktörü Dr. M. Coşkun Cangöz yılın ikinci yarısının Hazine nakit ve borç yönetimi açısından sıcak geçeceğini söylüyor. Dr. Cangöz çok çeşitli hikayelere, fikirlere ve görüşlere ev sahipliği yapan Medium adlı açık sosyal yayıncılık platformunda yayınlanan yazısında bunun nedenlerini şöyle anlattı:

Bütçe uygulamaları açısından harcamalar tahakkuk ettiğinde, yani ödemeyi gerektiren işlemler tamamlandığında gider oluşmuş oluyor. Nakit dengesinde ise Hazine banka hesaplarında bir nakit çıkışı olmadan harcama kaydı yapılmıyor. Gelir tarafında da gerek bütçede gerekse Hazine nakit hesaplarında tahsilatın yapılmış olması gerekiyor. Dolayısıyla kapsama ilişkin bazı farklılıklar dışında bütçe ve nakit dengesi arasındaki temel fark tahakkuk etmiş ancak henüz nakit ödemesi yapılmamış olan harcamalar (emanetler) ile çeşitli nedenlerle verilmiş ya da alınmış olan avanslar’dan kaynaklanıyor. Bunu aşağıdaki şekilde formüle etmek mümkün:

Bütçe Nakit Dengesi = Bütçe Dengesi + Bütçe Emanetleri + Avanslar

Bütçe emanetleri verisinin pozitif bir değer olması harcamanın oluştuğunu ancak nakit ödemenin yapılmadığını, negatif olması ise önceki dönemden devreden emanetlerden ödeme yapıldığını gösteriyor.

Avanslar ise negatif olması durumunda nakit çıkışına işaret ederken pozitif olması ise nakit girişi olduğu anlamına geliyor.

En güncel bütçe verileri olan Ocak — Mayıs 2024 gerçekleşmelerine bakılacak olursa bütçe dengesi ve bütçe nakit dengesi şöyle oluşuyor:

Bütçe Nakit Dengesi = -471,9 -110,4 + 46,8 = 535,5 milyar TL

Buna göre yılın ilk beş ayında bütçe emanetlerinden bir miktar ödeme yapılmış olması nedeniyle bütçe nakit açığı artarken avansların pozitif değer taşıması da açığı azaltıcı yönde etki etmiş bulunuyor.

Veri açıklama takvimine göre her ay önce Hazine Nakit Dengesi, daha sonra Merkezi Yönetim Bütçesi ve son olarak da Merkezi Yönetim Bütçe Finansmanı verileri açıklanıyor. Uzmanlar Hazine Nakit Dengesini bu listede ilk olarak açıklandığı ve olağan şartlar altında emanet ve avanslar göz ardı edilebilecek büyüklükte olduğu için Merkezi Yönetim Bütçesinin öncü göstergesi olarak kabul ediyor.

Aralık ayında şapkadan 730 milyar TL’lik sürpriz çıktı

Bu yılın başında Hazine ve Maliye Bakanlığı 2023 yılı Hazine nakit dengesinin 626 milyar TL açık verdiğini açıklamıştı. Aslına bakarsanız bu veri oldukça iyi bir bütçe performansının habercisi gibiydi, zira Ocak — Kasım bütçe açığı 532 milyar TL olarak gerçekleşmişti. Ancak, çok geçmeden 2023 yılı Merkezi Yönetim Bütçesi verileri açıklandığında bütçe açığının 1.375 milyar TL olduğu anlaşıldı. Bu alışılmadık durum neden kaynaklanıyor diye verilere bakınca şapkadan çıkan sürprizin Aralık ayında harcaması yapılan ama nakit ödemesi yapılmamış olan 730 milyar TL tutarındaki emanetler olduğu anlaşıldı. Böylece önceki aylardan devreden emanetlerle beraber 2024 yılına toplam 792,7 milyar TL’lik emanet devredilmiş oldu.

“Devletin harcamasıdır, 2023’te değil de 2024’te olsa ne olur?” diyebilirsiniz. Ancak durum pek öyle değil. Zira bütçenin yıllık olması nedeniyle bütçe harcamaları için yapılan tahsisatların (ödenek) ilgili kurumlar tarafından kullanılmaması durumunda bu ödenekler bir sonraki yıla devretmiyor. Yani maliyecilerin deyişiyle “yanıyor.” Diğer taraftan bunu bir harcama belgesine bağlarsanız ödenek kullanılmış oluyor ve mal ya da hizmet teslim edilince de bütçe yılı geçmiş ola bile nakiti ödenebiliyor. Bir anlamda arkadan dolaşılarak ödeneğin yanması engellenmiş oluyor.

“Bütçede ödenek varmış zaten, 2023 yılında da harcama görünüyor. Nakiti de ödenseydi ne olurdu?” diyebilirsiniz. Ancak böyle bir durumda 626 milyar TL açık veren Hazine nakit dengesi 1.368 milyar TL açık verirdi. Yani 1.375 milyar TL olan bütçe açığı ile hemen hemen aynı tutarda bir açık olacaktı.

2023 Aralık ayında kamu kurumları yanabilecek bütçe ödeneklerini harcama belgesine bağlayarak bir anlamda kendi işlerini görmüş oldular. Ancak meselenin bir de kamu mali yönetimi (Hazine ve Maliye Bakanlığı ve Strateji ve Bütçe Başkanlığı) boyutu var. Bu açıdan bakıldığında da 2023 ödeneklerinin kullanılması ile bu harcamalar için 2024 yılı bütçesinden yeni ödenek tahsis edilmemesi sağlanmış oldu. Yani bir anlamda 2024 yılı bütçe harcamalarının 793 milyar daha az olması sağlandı.

Ancak daha da önemlisi Hazinenin bütçe harcamaları ve borç geri ödemeleri için kullandığı banka bakiyesi azalmamış oldu. Nitekim 2023 yılındaki 793 milyar TL tutarındaki bütçe harcamasının nakit ödemesi yapılmış olsaydı banka hesabında artış değil azalma olduğunu görecektik. Oysa 2023 yıl sonunda Hazine nakit dengesine göre banka hesaplarında 208 milyar TL, bütçe verilerine göre ise 329 milyar TL artış var. Halbuki emanet devri olmamış ve nakit olarak bu harcamaların ödemesi yapılmış olsaydı Hazinenin banka hesaplarında 534 milyar TL tutarında bir azalma olacaktı.

Emanet hesaptan ne kadar ödeme yapıldı?

Mayıs 2024 bütçe finansmanı verilerine bakıldığında 2023 yılından devredilmiş olan 793 milyar TL’lik emanetin 53 milyar TL’lik kısmının Ocak ayında ödenmiş olduğu anlaşılıyor. Ancak Şubat ve Mart aylarında toplam 30 milyar TL tutarında yeni emanet oluşmuş. Nisan ayında 69 milyar TL, Mayıs ayında da 18 milyar TL emanetten ödeme yapılmış. Bu bağlamda Ocak ayından sonra Nisan ve Mayıs aylarında da 793 milyar TL’nin bir kısmının daha ödenmiş olduğunu varsayabiliriz. Ancak hala 650 milyar TL’nin üzerinde bir bakiye olduğu tahmin edilebilir.

Mayıs ayına gelinmiş olmasına rağmen emanetteki tutarların hala ödenmemiş olması karşısında Hazine banka hesaplarındaki değişime bakmakta fayda var.

Hazine hesap değişimine ilişkin en güncel veri ise Haziran ayına ilişkin Hazine Nakit Dengesinde yer alıyor. Buna göre Hazine 69 milyar TL emanet ödediği Ocak ayında 67 milyar TL kasa/banka kullanmış. Hazinenin banka hesabındaki azalma Şubat ayında 58, Mart ayında 106 ve Nisan ayında da 140 milyar TL olmuş. 2024 yılının ilk dört ayında Hazine hesaplarında toplam 371 milyar TL azalma olmuş. Bütçenin 330 milyar TL faiz dışı fazla verdiği Mayıs ayında ise Hazine’nin hesap bakiyesi de 381 milyar TL artış göstermiş.

Henüz Haziran bütçe verileri açıklanmadığı için bu ayda emanetten ödeme yapılıp yapılmadığını ya da bütçenin faiz dışı açık verip vermediğini bilmiyoruz. Hazine hesap bakiyesi için önemli olan bu iki veri henüz mevcut olmadığı için Haziran ayında Hazine banka hesaplarından çözülen 260 milyar TL’nin kısmen emanet ödemelerinde kullanıldığını öngörebiliriz. Böyle olması halinde bile 793 milyar TL’nin muhtemelen üçte ikilik kısmı henüz ödenmeyi bekliyor. Buna ilaveten faiz dışı açığın da geçen yıla göre önemli bir bozulma gösteriyor olması yılın ikinci yarısının Hazine nakit ve borç yönetimi açısından sıcak geçeceğine işaret ediyor.

Bütçe altı ay sonra, mayısta fazla verdi

Lojmandan araçlara kadar dev tasarruf başladı ama bütçe açığının yanında cüce kalıyor