Denemeler artık eksiksiz: Montaigne’ın vazgeçilmezliği

Michel de Montaigne’ın ‘Denemeler’i eksiksiz tam metin olarak Alfa Yayınları tarafından basıldı. Çeviren İsmail Yerguz. Büyük boy, 1229 sayfa. Bu çevirinin, çok temel bir ayrımı, Montaigne’ın ve deneme türünün neliğine ilişin temel bir ayrımın görülmesini sağladığı için, çok önemli olduğu kanısındayım. Hem Montaigne hem de deneme bir tür olarak bizde yanlış anlaşılmış gözüküyor.

Montaigne’ni ben de çoğumuz gibi Sabahattin Eyüpoğlu çevirisinden okudum. Bu çevirinin ayırıcı özelliği, denemelerin, tam metin çevirisi olmamasında, her bir denemede önemli görülen kısımların, paragrafların çevrilmiş olmasından kaynaklanır. Örneğin ‘Dostluk’ denemesi, Eyüpoğlu çevirisinde, küçük boy kitapta iki sayfadır; tam metin çevirisinde ise, büyük boy kitapta 14 sayfadır. Montaigne’ın felsefesini anlamak bakımından vazgeçilmez denemesi olan ‘Raymond Sebond’u Müdafaa’, büyük boy kitapta 190 sayfadır. Bu deneme, bizdeki deneme algısının çok ötesindedir.

Eyüpoğlu çevirisindeki ‘denemeler’ kısa kısadır, küçük boy kitapta bir sayfa, iki sayfa, üç sayfa, yarım sayfa, bir paragraf.. Yani Montaigne bize, ‘deneme’ olarak değil, özlü söz, fragman olarak çevrilmiştir. Bu nedenle Montaigne, bizde, ele aldığı konuların neliğine ilişkin düşünsel hakikati dile getiren bir yazar olarak görülür. Oysa Montaigne’ın denemeleri kısa değil uzundur; varılan düşünceyi dile getirmekten çok, o düşünceye varış süreci bakımından önemlidir, düşünceden çok düşünüş biçimine işaret eder.

Şüpheciliğin modern temsilcisi

Montaigne, kuşkucu bir filozof, bir düşünür yazardır. Yöntemsel bir kuşkuculuk değildir. Montaigne, genellikle antikçağda kalmış ve bilimin gelişimi karşısında kendini devam ettirememiş bir felsefi okul olarak görülen Pyrrhonculuğun modern dünyadaki temsilcisidir. Pyrrhoncu kuşkuculuk, modern dünyaya Montaigne ile ulaşır ya da kendisine modern bir temsilci bulur. Ama dikkat çekici olan, Montaigne’ın bizde kuşkucu olarak görülmemiş olmasıdır. Eyüpoğlu şöyle yazmıştı: “Denemelerinde hiçbir şüphenin, kararsızlığın izini taşımayan, her biri bir sistemin temeli olacak kadar sağlam, kendinden emin hükümler çoktur.”

Macit Gökberk, ‘Felsefe Tarihi’ kitabında, onun hümanizm içinde ele almıştı. Oysa tam tersidir, Montaigne, şüpheciliğin modern temsilcisidir. Bu yanlış anlamanın nedeni, büyük bir olasılıkla, Montaigne denemelerinin, tam metin olarak değil, bu metinlerin içinden, en özlü görülen kısımlar seçilmiş ve paragraf ve fragman biçiminde çevrilmiş olmasıdır. Sextus Empiricus’un ‘Pyrrhonculuğun Esasları’ kitabı, Montaigne’ı anlamak bakımından çok önemlidir.

‘Montaigne’le Bir Yaz’da çok önemli tespitler var

‘Denemeler’in eksizsiz tam metin olarak basıldığı günlerde Antoine Compagnon’un ‘Montaigne’le Bir Yaz’ (Çev. Öncel Naldemirci) adlı kitabı da yayımlandı. Bu kitapta, Montaigne ile ilgili çok önemli tespitler ve ayrımlar var, lafı uzatmıyor. Compagnon’un, dikkat çektiği ayrımlardan biri şu: Montaigne’ın bütün hayatı iç savaşların yaşandığı bir zamanda geçmiştir. ‘Denemeler’inde bunun izini görürüz. Bütün tarafların doğmalarına kuşkuyla bakar Montaigne. Devlete bakışı konusunda, çağdaşı Machiavelli’den çok farklı düşünür: “Makyavelizm devletim çıkarı adına, en yüce iyilik olarak görülen devletin bekası için yalan söylemneyei sözünden dönmeye, hatta öldürmeye izin verir. Montaigne bunu hiçbir zaman kabullenmemiştir. İhaneti ve ikiyüzlülüğü reddeder”.

Onun şahsında deneme kuşkuculuktan doğmuştur. Kendi kendine konuşma, kuşkuculuğun el feneri işlevi görmesiyle olanaklılık kazanır ya da Montaigne kuşkuculuğu, düşünmenin el feneri haline getirdiği için kendine özgü bu deneme türünü yaratır.

Ben, Türkiye’de, deneme yazınının yanlış bir felsefi temelden doğduğu kanısındayım. Deneme, kuşkuculuktan doğmuştur ve kuşkuculuğunu modern, yani yeni dünya insanının gelmekte olan dünyanın kendini ele vermeyen belirsiz yapısı karşısında geçip gitmekte olan dünyadan peşin peşin vazgeçmemek kaygısından, bu kaygının el yordamı arayışından vücut bulmuştur.