Sikkeden Bitcoin’e Paranın Tarihi: Arpan kadar konuş

Tarihte para kullanmak ilk kimin aklına geldi? Ticaret nasıl ortaya çıktı? İnsanlık tarımla uğraşırken birdenbire neden ekonomiye ihtiyaç duydu? Bu soruların cevaplarını bulmak üzere yola çıktım. Ama önce ekonomi kelimesinin kökenine bakalım. Eski Yunanca ‘oikos’ ev demek iken ‘nomos’ düzen, kanun, kural demek. ‘Oikonomía’, ev idaresi anlamında. Bu sözcük Fransızcada ‘economie’, iktisat bilimi, tutumluluk anlamlarında yer bulmuş ve sonrasında Türkçeye geçmiş.

İngiliz gazeteci Philip Coggan, Pegasus Yayınları’ndan çıkan ‘Sikkeden Bitcoin’e Paranın Tarihi’ eserinde, insanların ticaret yapma ihtiyacının çok basit bir durumdan ortaya çıktığını söylüyor. “İlk ticaret hediye alıp verme şeklinde başlamış olabilir. İki taraf da süreçten yararlandığının farkına varmış olabilir.” İnsanlar belki de birbirleriyle iyi ilişkiler kurmak için hediyeleşirken ya da bir şeyler takas ederken ticaret doğmuş diyebiliriz.

Paranın icadından önce tarihte ilk kullanılan ödeme araçlarından biri arpadır:

“MÖ dördüncü bin yılda Uruk kentinde, tapınak inşasında çalışanlara genellikle arpa ile ödeme yapılması gerekiyordu… Arpa aynı zamanda kira ve vergi ödemesi için de kullanılıyordu.”

Dünyada deniz ticaretinin parladığı ilk uygarlık ise Fenike uygarlığı. “Fenikeliler, MÖ birinci binyılda Akdeniz çevresinde bir ticaret ağı kuran ilk insanlardı.” Fenikeliler zeytinyağı, şarap, sedir ağacı, metal işleme, fil dişi, ahşap oymacılığı ve cam üfleme işleri ile tanınıyorlardı. Ticaret sayesinde çok zenginleşen bu uygarlığın, aynı zamanda başta alfabe olmak üzere kültürel tarihimize katkıları çok önemlidir.

İlk madeni paranın icat edildiği topraklar ise Türkiye’de. Günümüzde Manisa ve Uşak illeri arasında bir bölgede Lidya Devleti vardı. “Üzerinde insan resmi olan ilk madeni paralar MÖ 650 civarında Lidya Kralı Alyattes’e aitti.” Ama Yunanlar bu fikri daha çok benimsediler ve çok sayıda darphane açmışlardı.

“Geniş bir bölgede kullanılan ilk madenî para Atina baykuşu. Hükümdarın resminin basılmasının iki işlevi var. Kullanıcılara madenî paranın kalitesi için güvence sağlamak ve devletin gücünü vurgulamak.”

Tarihte madeni paralar sadece bir şeyler satın almak için değil; tahıl kayıtlarını tutma yöntemi, bir tür teminat makbuzu, kredi sistemi veya bir hesap birimi olarak da kullanılmıştır.

Ekonomi tarihine baktığımızda Orta Çağ’da Avrupa, Asya’ya göre oldukça yoksuldu. “13. yüzyıl sonlarında Çin’e giden Venedikli Marco Polo, Türk halılarından Çinlilerin ipek giysilerine kadar yol üzerinde gördüğü zenginlikler karşısında nasıl hayret içinde kaldığını anlatır.”

Orta Çağ’da Avrupa, Bizans ve İslam dünyasından gelen madeni paraların desteğiyle ayakta kalıyordu. Bu yüzden Avrupalıların yeni çareler bulmaları gerekiyordu. İslam dünyasından aldıkları üçgen yelken ve Çinlilerden aldıkları pupa dümeni ve pusula gibi gelişmeler sayesinde coğrafi keşifleri başlattılar.

Kitabın orijinal adı ‘More: The 10,000 Year Rise of the World Economy’ (Dünya Ekonomisinin 10.000 Yıllık Yükselişi), dolayısıyla ekonomi tarihi anlatılıyor. Türkçeye ‘Paranın Tarihi’ şeklinde çevrilince kitapta paranın tarihsel yolculuğunun olacağını düşünmüştüm. Bu biraz yanıltıcı olmuş. Para ve ekonomi tarihi kaynaklarının yanı sıra istatiksel verilerin bir derlemesinden oluşan bu kitabı, dünya ekonomi tarihine genel bir bakış isteyen okurlara tavsiye ederim.