Daha Bosna savaşı devam ediyordu, Saraybosna ağır bir kuşatma altındaydı. Ankara’da birkaç kişi, Bilkent Üniversitesi’nin lojmanlarındaki evinde büyük tarihçi Prof. Dr. Halil İnalcık’la sohbete gittik.

Bu sohbetler haftada bir, bazen 15 günde bir yapılıyordu; ben ilk kez katılıyordum ve İnalcık’la tanışacağım için çok heyecanlıydım.

Halil İnalcık sohbete içimizde en hazır olandı; adeta bir konferans verecek gibi çalışmıştı. Haritaları açtı, Kanuni Sultan Süleyman’ın seferi sırasında yapılan savaşları ve savaş alanlarını bugün Boşnaklar ile Sırplar arasında yaşanan savaşlarla kıyasladı. Savaş aynı yerlerde yapılıyordu.

Bugün son 18 aydır Ukrayna’da şiddetli savaşlar yaşanıyor. Ben geçen gün bir vesileyle 1768-74 Osmanlı-Rus savaşına, o savaşı bitiren Küçük Kaynarca Antlaşmasına ve sonrasında da devam eden Osmanlı-Rus çatışmalarına bakmak için bilgisayarımın başına geçtiğimde dehşet içinde fark ettim; neredeyse 250 yıl önceki savaşın geçtiği yerlerle bugünkü savaşın yoğunlaştığı yerler aynıydı.

Tarihin ve coğrafyanın böyle bir yanı var işte. Elinizdeki savaş teknolojisi ne olursa olsun, coğrafya sizi belli kanallara zorluyor. Coğrafya, yayılmak isteyen devletleri aradan kaç yüzyıl geçmiş olursa olsun aynı şekilde davranmak zorunda bırakıyor.

Rusya, bundan 250 yıl önce Karadeniz’e ve oradan da Akdeniz’e inmek, etki alanını daha da genişletmek için Osmanlı’yı geri püskürtüyordu; bugün aynı şeyi Ukrayna’ya karşı yapmaya çalışıyor. Üstelik aynı kasabalarda, aynı nehir kıyılarında, aynı düzlüklerde…

Yine de şunu söylemek fazla kaçmaz: 1768-1791 yılları arasında üç ayrı padişahın (2. Mustafa, 1. Abdülhamit ve 3. Selim) zamanına yayılarak yaşanan ve Osmanlı açısından son derece acı olan gelişmeler, çok uzun süre ertelenmiş olan Osmanlı Modernleşmesinin başlatıcısı oldu.

Bugün nasıl Ukrayna’nın tarımsal üretimi bütün dünyanın karnının doyması için son derece önemliyse, o gün de öyleydi ve Osmanlı bu 23 yıllık uzun dönemde sadece bugünkü Ukrayna’yı ve Kırım’ı kaybetmedi; bugünkü Moldova ve Romanya topraklarını da kaybetti.

Bu kayıpları bugün bile ‘Ordunun beceriksiz yöneticileri’ne bağlayan yorumlar var; kaldı ki bu yorumlar yanlış da değil ama Osmanlı’nın çok ağır askeri yenilgisine uzun dönemli bir perspektiften baktığınızda, aslında bu yenilgi neredeyse kaçınılmazdı, onu da görüyorsunuz.

1768’de Osmanlı, bugünkü Polonya’nın Rusya, Prusya ve Avusturya tarafından yenilip yutulmasını engellemek için Rusya’ya savaş ilan ediyor ama Osmanlı ordusunun Edirne’nin ötesine geçmesi, hele hele savaş alanlarına varması bir hayli uzun zaman alıyor.

İstanbul’daki üç padişah da, ardı ardına orduya savaşmasını emrediyor ama ordunun hem silahı yok hem yiyeceği hem de maaşı. Kendisinden çok daha küçük Rus birlikleri karşısında bile kolayca dağılıyor, askerler savaştan kaçıyor.

1774 tarihli Küçük Kaynarca Antlaşması, Osmanlı tarihi açısından bir büyük kırılma noktası ama bu anlaşma öyle kalmıyor. Ardından 1787-1792 arasında devam eden ikinci bir Osmanlı-Rus savaşı yaşanıyor.

Burada iki önemli tarihi an var. Birincisi 1784’te, yani Küçük Kaynarca’dan 10 yıl sonra, ikinci büyük savaştan ise 3 yıl önce yaşanıyor.

Lüksemburg Dükü o sırada tahtta olan 1. Abdülhamid’e bir mektup yazıyor ve Osmanlı yenilgilerinin sebebinin Osmanlı ordusunun eğitimsizliği ve modern savaş araç gereçlerinden yoksunluğu olduğunu söylüyor, eğitim ve modern savaş araçları satmayı teklif ediyor. Padişah aslında bu teklifi kabul etmeye yatkın ama kendi bürokrasisi teklifi reddediyor. Bu red sırasında kullanılan gerekçeyi alttaki yazıda ayrıca yazıyorum.

İkinci önemli tarihi kırılma anı ise, sonradan tarihe ‘Reformcu padişah’ olarak geçecek olan 3. Selim’in tahttaki ilk yıllarına denk geliyor. 3. Selim İstanbul’dan sürekli mektup yazarak bugünkü Romanya ve Bulgaristan topraklarında olan orduya Ruslara saldırmalarını söylüyor ama ordu bunu yapacak durumda değil. En sonunda 1791 yılının 18 Ekim günü ordu adına padişaha bir ‘mazhar’ gönderiliyor. Ordu savaşmayı reddetmektedir. Tarihimize ‘Maçin Mazharı’ olarak geçen bu büyük askeri isyan, hiçbirimize okul kitaplarında anlatılmaz, ancak bilenler bilir.

Osmanlı ordusu, başında dönemin bütün önemli komutanlarıyla birlikte savaşmayı bir çeşit ‘intihar emri’ gibi görmüştür; modern Rus askerinin karşısına çıkmayı reddetmiştir.

Padişah 3. Selim ancak bu olaydan sonra yüzyıllardır sarayda geçerli kabul edilen din doktrininden vaz geçip Nizam-ı Cedid adını verdiği yeni orduyu kurmaya yönelmiş, Osmanlı modernleşmesini böyle başlatmıştır.

‘İstidraç’ Arapça bir kelime. Kuranı Kerimde üç ayrı ayette, A’raf suresinin 182’inci, Âl-i imran suresinin 178’inci ve En’am suresinin 44. ayetlerinde bu kelime var.

Diyanet Vakfı’nın İslam Ansiklopedisi’ne göre ‘istidraç’ şu anlama geliyor: ‘Bir kimseyi bir şeye adım adım, derece derece yaklaştırmak, onu kurduğu tuzağa yaklaştırıp düşürmek, aldatmak’ anlamındadır.

Nitekim İslam Ansiklopedisi’ne göre ‘A‘râf sûresinde geçen kelime (7/182) “Allah’ın, âyetlerini yalanlayanları derece derece, sezdirmeden azaba doğru çekmesi, her yeni hata ve günahta yeni nimet ve imkânlar vererek azdırması, yavaş yavaş helâke götürmesi” gibi mânaları ifade eder.’

Âl-i İmran 178’de, inkârcıların nimetlerinin artışının rahmet için değil, kahır için olduğu belirtilmektedir: “İnkâr edenler, kendilerine vermiş olduğumuz mühletin, sakın kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar. Biz, onlara ancak günahları artsın diye mühlet veriyoruz. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır.”

Enam 44’te, inkârcılara, inkârları tamama ersin diye nimetlerinin artırıldığı dile getirilir: “Derken onlar kendilerine hatırlatılanı unuttuklarında, (önce) üzerlerine her şeyin kapılarını açtık. Sonra kendilerine verilenle sevinip şımardıkları sırada, onları ansızın yakaladık da bir anda tüm ümitlerini kaybedip yıkıldılar.”

Buy sureler hakkında uzun uzun yazmak mümkün ama herhalde ‘istidraç’tan neyin kastedildiği anlaşıldı. 

Peki bu kelime ile Osmanlı’nın ve savaştaki yenilgilerin ne ilgisi var?

Çok ama çok uzun süre Osmanlı sarayı, Osmanlı ordularının Batı orduları karşısındaki yenilgilerini bu kelime ile açıklamışlar.

Yürütülen mantık kabaca şöyle: Biz müslümanız, demek ki Allah bizim yanımızda, Hristiyanların değil. Nihai zafer her şart altında müslüman olduğumuz için bizim olacak. Öyleyse bu hristiyanların savaş başarıları olsa olsa Allah’ın onları kandırmak ve daha fazla tuzağa çekmek için yaptığı şeyler, yani ‘istidraç.’

1784’te Lüksemburg Dükü Osmanlı’ya modern askeri eğitim ve modern silah bilgisi satmak istediğinde bu öneri, Osmanlı saray bürokrasisi tarafından reddediliyor. Oysa padişah 1. Abdülhamid öneriyi kabul etmeye yatkın. Red gerekçesi aynı: ‘Allah bizim yanımızda, başka şeye ihtiyacımız yok. Allah hristiyanlara zafer yaşatarak onları kandırıyor ve tuzağa çekiyor.’

İlginçtir, 1784’te Lüksemburg Dükünün önerisinin reddedilmesi için ‘istidraç’ kavramını kullanan o metni yazan saray vakanüvisi Ahmet Vasıf Efendi, 7 yıl sonra Padişah 3. Selim’e gönderilen ve ordunun savaşmayı reddettiğini anlatan Maçin Mazharı’nın da yazarı. Ama aynı Vasıf Efendi, daha sonra Osmanlı’nın ‘istidraç’ kavramından vaz geçip Batıdan bilgi almaya başlamasında da genel gerekçeyi kaleme alan isim de oluyor.