Züppe

birçok insanın anlamını doğru anladığını düşünmediğim züppe kavramı CHP’li Tuncay Özkan’ın Cumhurbaşkanına söylediği laf nedeniyle çok tartışılıp konuşuluyor. hemen herkes de nedense çok kızgın.

Züppenin gerçek anlamı hakkında öyle bir merak var ki Türk Dil kurumunun sitesi var olalı beri neredeyse ilk kez ziyaretçi rekoru kırdı.

***

Sorun aslında züppenin anlamını tam kavrayamayanlarda da değil.

çünkü züppe kavramıyla biz Osmanlı imparatorluğu kendi sonuna doğru geri saymaya başladığı yıllarda batılılaşmanın bir sorunsal olarak hayatımıza girmesiyle tanıştık. Bu batılılaşma amacı, hali ve tavrıyla aslında gerçek anlamını pek bilmediği batı hayat tarzını taklit ederek yaşamaya çalışan bazı tipler ortaya çıkardı.

***

bu konuda iyi bir çalışma için K. Alver’in 2006 tarihli ‘Züppelik Anlatısı ve Toplum: Türk romanında züppe tipi’ (Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi) bakılabilir.

***

züppe kavramı daha çok edebiyatımızda işlendiğinden ve roman yazarları sadece doğruları yazan değil kendi duygularını yansıtan tipler de olduğundan züppe tanımı en çok edebiyatta ortaya çıktı. bu da kavramın net bir tanımı olmamasına katkıda bulundu.

***

züppelik sözcüğü ilk kez 1826’larda İngiltere’de kullanıldı. kavramı işleyenler de edebiyatçı olduğundan yine herkesin ortak kabul ettiği bir tanım kolay oluşamadı.

işe bu nedenle züppe kelimesinin İngilizce doğru çevirisinin ne olduğu konusunda da bence bir netlik yok. 

örneğin ‘Erken bir medeniyet ve Alafranga züppelik anlatısı: Medeniyet yani Sivilizasyon’ (1868) çalışmasının İngilizce çevirisi kaynaklarda ‘An Early Civilization and Alla Franca Dandy’ olarak geçiyor.

yani burada züppe kavramının karşılığı olarak dandy kullanılmış.

***

buna yanlış diyebilmem mümkün değil, ama bence züppeliği sadece seçilen aykırı kıyafetlere, toplumdaki  görünüme, hal ve tavırlara indirgediğinden dandy kavramı bence yetersiz kalıyor.

diğer bilinen İngilizce kavram da snob tabii ki.

Ben daha çok snob kavramının kullanılmasından yanayım. Çünkü tabii ki snob da  hal ve tavırlarıyla öne çıkıyor olabilir ama o aynı zamanda konuşmalarının, değerlendirmelerinin içini dolduracak bilgi birikimine de sahip olup bilgi farklılığı nedeniyle öne çıkarak diğerlerini aşağıladığı için züppe diye tanımlanmayı hak eden kişi olmalı..

***

züppeyi eğer snob olarak düşüneceksek bu bence kızılacak bir kavram katiyen değil.

Benim aklıma İlber Ortaylı geliyor. İlber hoca hali ve tavrıyla katiyen bir dandy olmadığı, bu dünyada kıskandığı başka bir karakter de olmadığı ve hiçbir yerde ve konuda hak etmediği halde sanki hak ediyormuş gibi davranmadığı halde, istediği konumu hak ederek almış olsa bile hocanın arada cahil bulduğu insanlar (yani kendisi ve celal Şengör dışındaki tüm  insanlık alemi) olmasına bakarsanız karşınızda tam bir snob olduğunu görebilirsiniz.

ben hocayı çok severim ve o konuşmalarına da bayılırım. bu örneği verdim, çünkü bir anlamda, dile getirdiği düşünceleri hakkıyla içselleştirmişse snobu tepki duyulacak bir karakter olarak görmediğimi anlayın istedim.

***

 

Bu zor kavramla uğraşan 2017 tarihli ‘The New book of snobs. A definitive Guide to Modern Snobbery’ çalışması var, meraklısına duyurulur.

bu çalışmadaki ‘new’ kavramı snobluğun ilk büyük analisti William Makepeace Thackeray’in 1848 tarihli The Book of Snobs’unun devamı olduğu izlenimini vermek için konmuş.

Kavram karışıklığını ve züppenin anlamını daha iyi öğrenmek için  türkçede başvurabileceğiniz bir kaynak da Jules Barbey D’aurevilly’in züppelik çalışması.

size entelektüel lezzet olması için küçük bir alıntı yapayım:

Züppe modern zamanlarda Batı’da ortaya çıkmış sosyal bir tiptir. Batılılaşma süreci doğrultusunda diğer toplumlarda da züppelik toplumsal bir olgu haline gelmiş ve belli tiplerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Türkiye’de alafranga çevre ve semtlerde görülen züppe tipi sosyal hayata katılmıştır. Türkiye’ de züppeliğin toplumsal hayatta görülmesi en çok romanlarda işlenmiştir.

***

tabii herkesin kavramı tam kavrayabilmek için bu kadar çok kitap okumasını tavsiye ediyor değilim, ama ne yapayım ben de bilgilenme söz konusu olduğunda bir tür dipsomani, yani dibe vuruncaya kadar gitme huyu var, elimde değil, kendimi tutamıyorum.

***

ama işin özeti şu. züppe kavramının tarihi içeriği bilinirse bunun öyle fazla kızılacak, tartışılacak hatta diyeni hapse atmayı bile düşündürecek bir kavram olmadığını görürüz.

Hatta dediğim gibi benim için snoblar takdir edilecek kişilerdir de. yani bazılarınızın hakaret olduğunu düşündüğü kimi durumlarda ben bir takdir çabası bile görebilirim. bilmem anlatabiliyor muyum?