Yılın ilk tutulması bugün ama biz göremeyeceğiz: Güneş tutulması hakkında neler biliyoruz?

Türkiye’de göremeyeceğiz, ama tam güneş tutulması uzun zaman sonra ilk kez çok yoğun nüfuslu bir bölgede, Kuzey Amerika’da izlenebilecek bugün. Tam güneş tutulması 18 ayda bir tekrarlansa da genelde açık okyanuslarda yaşandığından izlemek pek mümkün olmuyor. Zaten Amerika medyasının bu kadar heyecan yapmasının ardında tam da bu sebep yatıyor. Biz de hazır herkes 2006’daki tutulmayı yadederken hem güneş tutulmaları hakkındaki genel bilgilerimizi tazeleyelim, hem de böyle bir olayı Türkiye’de ne zaman yaşayabileceğimizi konuşalım istedik. Öyleyse 10 soruda güneş tutulmasını inceleyelim!

1) Güneş tutulması nedir?

Güneş tutulması Ay tam olarak Dünya ile Güneş arasında konumlanarak Güneş ışınlarını görmemize engel olduğunda yaşanıyor. Kozmolojik olarak bakıldığında bu alışılagelmedik bir durum. Sonuçta Ay Güneş’ten 400 kat daha küçük bir yapı… Ama unutmayın ki Dünya’ya Güneş’ten 400 kat daha yakın. Dolayısıyla Ay Güneş’i tamamen örtecek konuma geldiğinde bunu Dünya’dan izleyen bizler iki yapıyı aynı boydaymışlar gibi görüyoruz.

Bir de tabii Ay’ın Dünya’dan daha uzak olduğu bir zamanda oluşan güneş tutulmaları da var. O güneş tutulmalarında Ay Güneş’i tam kapatamadığından, Güneş’in dış tarafları tam olarak kapanmadığından gökyüzünde “ateş çemberine” benzer bir görüntü oluşur. Parçalı güneş tutulmasında ise Ay, Güneş ve Dünya kusursuz şekilde aynı hizaya gelemez. Bunun sonucunda da Ay Güneş’in yalnızca bir kısmını örtebilir.

Her yıl ortalama 2.38 güneş tutulması gerçekleşir. Her yıl en az iki tane gerçekleşmesi gerekir, bu tutulmalar en fazla beşi bulabilir ama o da çok nadir yaşanan bir olaydır.

2) Tutulmalar ne kadar sürüyor?

Tutulma Ay’ın Güneş’in üstünü birdenbire örttüğü bir olay değil. Ay önce Güneş’in bir kısmını örtüyor, sonra tamamını ve en sonunda Güneş tekrar ortaya çıkıyor. Tüm bu süreç 70 ila 80 dakika sürüyor. Ama tam tutulmanın yaşandığı anın ne kadar süreceği Ay’ın hangi bölgeye daha yakın olduğuna bağlı olarak değişecek. Ay’ın daha yakın olduğu yerlerde dört dakika boyunca her yer karanlığa bürünecek, daha uzak yerlerdeyse iki dakika sürecek.

3) Nerelerde görülecek?

Tutulmayı yalnızca Meksika, ABD ve Kanada’dakiler izleyebilecek. Tutulma ilk Meksika’da izlenebilecek, oradan Teksas üstünden ABD ve son olarak Kanada görebilecek tutulmayı. Meksika’nın Durango bölgesinde tam tutulma dört dakika 29 saniye sürecek, tutulmaya en kısa şahit olacak yerler ise iki dakikayla Kanada’nın Newfoundland ve Labrador bölgeleri. ABD’de tam tutulma en son yedi yıl önce Illinois’deki Carbondale kasabasında görülebilmiş. ABD’de bir sonraki tutulma ise 2033’te Alaska’dan görülebilecek.

Bir sonraki tutulma 2 Ekim 2024’te ateş çemberi olarak yaşanacak ancak bu tutulma Güney Amerika, Pasifik Okyanusu, Atlantik ve Antarktika’dan görülebilecek. Güneş ve ay tutulması takvimini buradan inceleyebilirsiniz.

4) Türkiye’de gerçekten göremeyecek miyiz?

Evet, yazının başında da bahsettiğimiz gibi biz bu tutulmayı izleyemeyeceğiz. Türkiye’de görülebilecek bir sonraki tutulma parçalı güneş tutulması olacak ki o da 2 Ağustos 2027’de. Tam tutulmayı Türkiye’de görebilmek için 2060 yılını beklemeniz gerekiyor.

Ama teselli ödülü olarak biz de üç bin ışık yılı ötemizdeki ikili yıldız sistemindeki Corona Borealis’teki nova patlamasını bir hafta boyunca izleyebileceğiz. Söz konusu yıldız sistemindeki nova patlamasının 80 yılda bir gerçekleştiğini göz önünde bulundurursak bu da bir kazanım. “Hayır ben ille de tam tutulma görmek istiyorum” diyorsanız, yeterli paranız ve vizeniz varsa bir sonraki tam tutulmayı İzlanda, Grönland ve İspanya’dan 12 Ağustos 2026’da izleyebilirsiniz. 

Ayrıca biz tutulmayı canlı canlı izleyemeyeceğiz ama izleyen gazeteciler bizim için YouTube’da canlı yayın açacak. Siz de Türkiye saatiyle 20:00’de bu şöleni ekranlarınız başından izleyebileceksiniz.

5) Tam tutulma sırasında ne yaşanacak?

Tam tutulma anında gökyüzü gece gibi kararacak ve sıcaklık düşecek. Güneş’in dış atmosferinden yani koronanın beyaz ışıkları görünür hale gelecek. Şanslı olanlar Ay’ın kenarlarında kırmızımsı pembemsi bir daire bile görebilir. O görünen şey koronanın hemen altındaki kromosfer. Kromosferin kırmızımsı pembemsi rengi içindeki hidrojenden.

Hayvanlar da güneş tutulmasına tepki verebilir. Örneğin kedi, köpek gibi evcil hayvanlar sahiplerinin davranışlarındaki farklılığı anlayabiliyor. Dolayısıyla kafaları karışabilir. 1500’deki kayıtlara göre tutulma sırasında arılar vızıldamayı keser, kuşlar ötmez. Sıcağa duyarlı kelebekler ise havanın soğumasıyla ortadan kaybolabilir.

Hatta 2017’deki bir çalışmaya göre bitkiler bile tutulmaya tepki verebiliyor. Bitkiler bu süreçte daha az fotosentez yapıyor ve su kaybı yaşıyor. Yani her gece yaşadıkları şeyin biraz daha hafif versiyonunu yaşıyorlar. Benzer şekilde bazı hayvanlar gece rutinine geçebilir.

6) Tutulma sırasında nelere dikkat edilmeli?

Kesinlikle ama kesinlikle özel ekipman kullanmadan Güneş’e bakmamanız gerekiyor. Ay’ın Güneş’i tamamen kapattığı an tutulmayı çıplak gözle izlemenin bir zararı yok ama tam tutulmanın kısa sürdüğünü unutmayın. Geriye kalan süreçte tutulma gözlükleri takmanız göz sağlığınız için gerekli. Bir de tabii önceki tutulmalarda kullandığınız gözlüklerin üstünde çizik ya da hasar varsa yenisini almanız sizin için daha iyi olacaktır. Tutulma gözlüğünü kendiniz yapmak istiyorsanız da aşağıya bir örneğini bıraktık.

Tutulmayı kamera, dürbün ve teleskoplarla daha yakından izlemek istiyorsanız özel güneş filtresini bu cihazlara takmayı unutmayın.

Buna ille dikkat etmenize gerek yok ama yaparsanız sizin için de çok hoş olur: Kırmızı ya da yeşil giyinmek. Gözlerimizde iki görme şekli var. Bunlar skotopik görüş ve fotopik görüş. Skotopik görüş daha az ışıkta aktif olurken fotopik daha fazla ışıkta aktif hale gelir. Bunların renkleri görüş şeklimizi etkiler. Ama tutulma sırasında hava aniden karardığında görüş şeklinin değişme hızı yeterli olmayacağından üçüncü bir görüş şekli yani mezopik görüş aktif olur. İşte mezopik görüşte hem skotopik hem de fotopik görüş aktif olur, böylece kırmızılar daha koyu ve mat, yeşiller ise daha canlı yeşil olur. Üstelik bu sadece psikolojik bir durum olduğundan kamerayla görüntüsünü yakalamanız mümkün değil. 

7) Tutulmayı gözlüksüz izlerseniz ne olur?

Güneş’e birkaç saniye bile bakmak gözlerinizde kalıcı hasar bırakabilir. Görme bulanıklığından görme bozukluklarına ve hatta körlüğe gidebilecek sorunlar yaşayabilirsiniz. Retinamızda acı reseptörü olmadığı için neyin ters gittiğini Güneş’e baktığınız sırasında fark etmeyebilirsiniz. Dolayısıyla gözlerinize değer veriyorsanız güvenlik önlemlerini aldığınızdan emin olun.

8) Başka gezegenlerde tutulma yaşanıyor mu?

Bizim Güneş Sistemimizde uydusu olan her gezegen tutulma yaşıyor. Örneğin şubat ayında Mars’ın uydusu Phobos Güneş’i örtmüştü. Ancak bir fark var; diğer gezegenlerdeki uydular ya küçük ya da büyük olduğundan bizim Ay’ımız kadar doğru bir tutulma örneği yaratamıyorlar.

9) Tutulmanın bilimsel araştırmalara ne gibi bir katkısı var?

👉1800’lü yıllarda bir Fransız astronom tutulma sırasında yayılan günışığı spektrumunu inceleyerek helyum elementini keşfetmişti.

👉Dünya’da elektrik kesintisi korkusu yaşatan ve kuzey ışıklarının daha iyi görülebildiği Güneş patlaması olan koronal kütle atımlarının ilk bilimsel gözlemi de bu sayede yapılmış oldu.

👉Bilim insanları Einstein’in “kütlesi olan bütün cisimler etrafındaki uzay-zaman dokusunu büker” dediği genel görelilik teorisini 1919’daki güneş tutulması sırasında teyit edebilmişti.

10) Bu tutulmada bizi hangi araştırmalar bekliyor?

NASA bu kez koronanın görüntülerini çekmek için yüksek irtifalı WB-57 jetleri uçuracak. Koronanın neden Güneş’in asıl yüzeyinden milyonlarca derece daha sıcak olduğu uzun zamandır bir gizem. 2021’deki bir çalışma Güneş’in 11 yıllık “bir azalan bir artan” aktivite döngüsüne rağmen koronanın sıcaklığının sabit kaldığını göstermişti. Koronanın tutulma sırasında gözlemlenmesi bize yeni kapılar açabilir.

Ayrıca Maryland Üniversitesi’ndeki 30-40 kadar öğrenci tutulma sırasında havaya balonlar salacak. Projenin amacı atmosferi incelemek. Biraz önce demiştik ya tutulma sırasında hava soğuyor diye, işte bilim insanları bunu çay fincanını karıştırdığımız kaşığın ısınması ya da soğumasına benzetir. Bu çalışmayla sıcaklığın atmosferde nasıl ilerlediğini öğrenmek istiyorlar.

NASA’nın bir diğer deneyi ise roketlerle olacak. Tutulma sırasında roketlerin Dünya’ya düşüşünde bir değişim olup olmayacağını görmek istiyorlar.

Tabii sıradan insanların da birtakım deneyleri olacak. Bunlardan biri radyo operatörlerinin ülke genelinde sinyal gönderecek olması. Amaç tutulma sırasında iletişimin nasıl etkilendiğini görmek. Bir diğer deney de tutulma sırasında vahşi doğadaki seslerin kaydetmek olacak.

Güneş tutulmasını kaçıracağız ama nova patlamasını göreceğiz