Fas’ı yıkan deprem: 1,300’ü aşkın ölü, 1,800’den fazla yaralı
Bilim insanları devasa yıldız kumulunun yaş problemini çözdü
Çöllerin harikaları arasında yer alan yıldız kumulu yerden bakıldığında piramit, gökten bakıldığında yıldıza benzer. Ama güzel görünüşüne rağmen hakkında bilmediğimiz çok şey var. Yaşı da bunlardan biri ama en azından birinin yaş problemi çözüldü.
Fas'taki Lala Lallia yıldız kumulu. Fotoğraf: Prof. C. Bristow Yıldız kumulları… Mars’ta, Satürn’ün en büyük uydusu Titan’da ve tabii ki Dünya’daki çöllerde gördüğümüz etkileyici olduğu kadar gizemli de olan yapılar bu kumullar. Yüzlerce metre yüksekliğe ulaşabilirler ama ilk ne zaman oluştuklarını bilmiyoruz. Ama artık bu gizemi çözmeye yaklaşmış olabiliriz.
Bilim insanları Fas’taki Lala Lallia kumulunun 13 bin yıl önce oluştuğunu keşfetti. Yıldız kumulları, yön değiştiren zıt rüzgarlar sayesinde oluşuyor. Peki bu kumulların yaşını bilmek neden önemli? Scientific Reports’ta yayınlanan çalışmanın yazarları Birkbeck Üniversitesi’nden Prof. Charles Bristow ile Aberystwyth Üniversitesi’nden Prof. Geoff Duller, kumulların yaşını anlamanın bilim insanlarının bu rüzgarları anlamasına ve o dönemki iklim koşullarını çözmesine yardımcı olacağını söylüyor.
Lala Lallia Fas’ın güneydoğusundaki Erg Chebbi kumulunda bulunuyor. 100 metre yüksekliğinde, 700 metre genişliğinde olmasıyla dünyanın en büyük kumullarından biri. İlk kez ortaya çıktıktan sonra yaklaşık 8 bin yıl boyunca büyümesi durmuş ama son birkaç bin yılda hızla genişlemeye başlamış.
Normalde tarihi kayıtlarda çöllerden bahsedildiğine rastlanır ama yıldız kumulları için bu durum söz konusu değil. Duller, bunun nedeninin kumulların çok büyük olması ve uzmanların aslında yıldız kumuluna baktıklarını fark etmemelerine bağlıyor.
Bilim insanları yıldız kumulunun yaşını hesaplamak için lüminesans tarihleme adı verilen bir teknik kullanmışlar. Bu teknikle kum tanelerinin en son ne zaman gün ışığına maruz kaldığı hesaplanıyor.
Lala Lallia’dan alınan kum örnekleri daha sonra fotoğraf atölyesine benzer loş bir laboratuvar ortamında analiz edildi. Duller, kumdaki mineral taneciklerini “minik şarj edilebilir piller”e benzetiyor. Çünkü bu tanecikler doğal ortamdaki radyoaktiviteden gelen enerjiyi kristallerin içinde depoluyor. Kum toprak altında ne kadar uzun süre gömülü kalırsa o kadar çok radyoaktiviteye maruz kalıyor ve o kadar fazla enerji biriktiriyor.
Tanecikleri ortaya çıkardığınızda enerjiyi ışık formunda serbest bırakır, bu sayede bilim insanları kumların yaşını hesaplayabilir. Duller, “Karanlık laboratuvarımızda kum tanelerinden gelen ışığı görebiliyoruz. Işık ne kadar parlaksa tanecikler o kadar eski olur” diyor. Lala Lallia 13 bin yaşında ama üst tabakasının son bin yılda oluştuğunu göz önünde bulundurursak sanıldığından genç bir kumul çıktı.
Peki neden bu kumullara yıldız diyoruz? Duller’in cevabı açık: “Yerden bakınca piramitlere benziyorlar, havadan bakınca tepeye. Üç dört yana açılan kolları var, bu da onları yıldızlara benzetiyor.”
Oyunlar ve Bulmacalar