Bütçede giderek büyüyen delikler ve 2024
İşte herkesin merak ettiği ‘TL aşırı değerli mi, değersiz mi?’ sorusunun yanıtı
İktisatçı Dr. Eğilmez’e göre gerek yalnızca dolara gerekse Türkiye’nin en önde gelen 36 ticaret ortağının paralarıyla TL’nin ilişkisine baktığımızda TL son dört yılda çok ciddi değer kaybı yaşayarak aşırı değersiz bir para haline geldi.
İhracat tıkanınca aşırı değerli olduğu öne sürülen TL "günah keçisi" ilan edildi. 2023’ü bir önceki yıla göre neredeyse hiç artmadan kapatan ihracat, TL’nin değerine ilişkin hiç bitmeyen tartışmaların yeniden hız kazanmasına neden oldu. İhracatçılar aşırı değerli TL nedeniyle dış pazarlarda satış konusunda zorlandıklarını belirterek bir ‘ayarlama’nın gerekli olduğunu ileri sürüyorlar. Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz ile Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ise “İhracatın ana belirleyicisi yurt dışı taleptir. Kurun önemli bir etkisi yoktur” diyerek biraz da ithal girdi fiyatlarını arttırıp enflasyonu körükleyeceği endişesiyle ihracatçıların taleplerine kulak asmıyorlar.
Peki TL gerçekten aşırı değerli mi? Eski Hazine Müsteşarı ve iktisatçı Dr. Mahfi Eğilmez “Kendime Yazılar” adlı bloğunda 12 Mart 2024 tarihinde yayınladığı “Türk Lirası’nın dış değeri” başlıklı yazısında bu sorunun yanıtını aradı:
“Bir ulusal paranın yabancı paralar karşısındaki değer değişimini (kayıp ya da kazanç) iki şekilde izlemek mümkün: (1) Herhangi bir yabancı ülke parası karşısında ulusal paranın değer değişimini dönem sonu kurlarını alarak ölçmek. (2) Reel efektif kur endeksi denilen bir yöntemi kullanarak ölçmek.
TL’nin dolar karşısında yıllar itibarıyla ortaya çıkan değer değişimini önce dönem sonu kurlarıyla gösterelim (grafik, TCMB döviz kuru verileri kullanılarak tarafımdan hazırlanmıştır):
Grafik bize TL’nin dolara karşı sürekli değer kaybı içinde olduğunu gösteriyor.
Şimdi de daha teknik bir ölçme yöntemi olan reel efektif kur endeksine bakalım.
TCMB uygulaması açısından, Türkiye’nin dış ticaretinde önemli paya sahip ülkelerin para birimlerinden oluşan sepete göre TL’nin ağırlıklı ortalama değerine nominal efektif döviz kuru (NEK), NEK’deki nispi fiyat etkilerinin arındırılmasıyla oluşturulan ortalamaya da reel efektif döviz kuru (REK) adı veriliyor. TÜFE bazlı REK hesaplaması Türkiye’deki fiyat düzeyinin dış ticaret yapılan 36 ülkenin fiyat düzeylerine oranının ağırlıklı ortalaması alınarak yapılıyor. Burada ülkelere verilen ağırlıklar ülkelerin Türkiye ile olan dış ticaret hacmine göre hesaplanıyor.[i]
REK hesaplamasında kullanılan formül şöyle:[ii]
Bu formüldeki harflerin anlamları da şöyle: N: Kapsanan ülke sayısı, PTur: Türkiye’nin fiyat endeksi (TÜFE), wi: i ülkesinin Türkiye’nin REK endeksindeki ağırlığı, Pi: i ülkesinin fiyat endeksi, ei,Tur: TL cinsinden i ülkesinin parasının kuru.
REK eğer 100 ise TL’nin değeri ticaret partneri ülkelere göre tam olması gereken değerdedir. 100’ün üzerindeyse TL değerli, 100’ün altındaysa değersiz demektir. 100’den ne kadar uzaklaşmışsa olması gereken değerden o kadar sapmış olmaktadır.
Aşağıdaki grafik TL’nin yıllar itibarıyla REK endeksi değişimini gösteriyor: [iii]
Buna göre TL, 2010 ve 2011 yılında oldukça değerliymiş, zaman ilerledikçe değer kaybetmeye başlamış ve 60’ın altına kadar gerileyerek aşırı değersiz duruma gelmiş.
Gerek yalnızca doları esas alarak, gerekse Türkiye’nin en önde gelen 36 ticaret ortağının paralarıyla TL’nin ilişkisini ele alarak baktığımızda TL’nin son dört yılda çok ciddi bir değer kaybı yaşadığını görüyoruz. Bu büyük değer kaybının TCMB’nin döviz satarak kura müdahale etmesine karşın gerçekleşmiş olması dikkat çekicidir.
USD TL kuru ne kadar düşük olursa dolar cinsi GSYH ve kişi başına gelir o kadar yüksek çıkıyor. Bu yolla GSYH ve kişi başına gelir yüksek gösterilmiş oluyor ve bir yanılsamaya dayalı olan bu durum bir başarı göstergesi olarak sunuluyor.
[i] TÜFE esas alınarak yapılan REK hesaplamasında Türkiye’nin dış ticaretinde önemli olduğu için kapsama alınan ülke sayısı 36. Bu ülkeler şunlar: (1) Gelişmiş ülkeler: Almanya, İtalya, ABD, Fransa, İngiltere, İspanya, Belçika, Hollanda, Japonya, Kore, İsviçre, Avusturya, İsveç, Tayvan, Yunanistan, Çek Cumhuriyeti, İsrail, Finlandiya, Danimarka, İrlanda, Slovakya, Portekiz. (2) Gelişmekte olan ülkeler: Çin, Rusya, Romanya, Polonya, Hindistan, Macaristan, Bulgaristan, Tayland, Kazakistan, İran, Suudi Arabistan, Endonezya, Malezya, Mısır.
[ii] Kaynak: “Reel Efektif Döviz Kuru Endeksleri”ne İlişkin Yöntemsel Açıklama, TCMB, Veri Yönetişimi ve İstatistik Genel Müdürlüğü Ödemeler Dengesi Müdürlüğü.
[iii] Grafik, TCMB REK verileri kullanılarak tarafımdan hazırlanmıştır.
Oyunlar ve Bulmacalar