Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar: Bir bibliyofil olarak Mustafa Kemal

Atatürk’ün çok okuduğunu biyografilerden, onunla ilgili anılardan biliyordum ama bu okuma alışkanlığının boyutlarının ne kadar büyük olduğunu kavramak için onun kütüphanesini görmek gerekti. Covid pandemisinin başladığı sıralarda üç günlük kısa bir gezi için Ankara’ya gitmiştim. Önce Çankaya Köşkü’nü, ardından da Anıtkabir’i ziyaret ettim.
Çankaya Köşkü’nde Atatürk’ün gündelik yaşamını, ev ve iş hayatının nasıl iç içe girdiğini, yani zamanını sürekli çalışmaya ayırdığını anladıktan sonra çalışma odasını ve kitaplarını da görüyorsunuz. Burada kayda değer bir kütüphane var. Ama daha büyüğü Anıtkabir’deymiş.

Kitapları altını çizerek, notlar alarak okuyor

Anıtkabir’deki Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi’nde Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in kuruluşu ayrıntılı bir şekilde anlatılırken Atatürk’ün eşyaları da sergileniyor. Atatürk’ün Çubuk Barajı’nda kullandığı tekne, otomobili gibi ilgi çeken şeylerin yanı sıra çalışma masasını da görmek mümkün ve masanın olduğu bölümde dev bir kütüphane de var. Atatürk’ün kitaplarının büyük bir bölümünün burada olduğu anlaşılıyor ve camekanlarda bu kitapların bazıları sayfaları açık olarak sergileniyor ve Atatürk’ün kitapları satırlarını altlarını çizerek, yan boşluklara notlar alarak okuduğunu görebiliyorsunuz.

‘Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar’da Gürbüz D. Tüfekçi ilginç ve faydalı bir çalışma yapmış. Anıtkabir’deki Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi özel arşivinde bulunan Fransızca ve eski harfli Türkçe kitapları tek tek incelemiş. Atatürk’ün kitaplarda dikkatini çeken bölümlere düştüğü notlar, özel işaretler ve uyarılar dipnotlar örnekleyecek bir kitap, çıkmış ortaya. Kitaplardan görüntüsü alınan sayfaların yanına çevirileri ve Atatürk’ün altını çizdiği yerler, notları konulmuş.

Tüm emeği geçenleri kutlarım, iyi bir kitap çıkarmışlar

‘Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar’a Prof. Afet İnan, Prof. Zafer Toprak, Sadi Borak ve Atatürk’ün kütüphanecisi Nuri Ulusu’nun Atatürk’ün kitap okuma alışkanlığı ve kitaplığıyla ilgili yazıları da eklenmiş. Bu yazılar Atatürk’ün kitap okuma alışkanlığının boyutlarını göstermesinin yanında entelektüel yapısını nasıl kurduğunu da anlamamızı sağlıyor. Büyük bir ekip çalışması, başta editörler Ömer Aslan ve Kansu Şarman ve çevirmenler Özlem İyier ve Alp Tümertekin olmak üzere tüm emeği geçenleri kutlarım, iyi bir kitap çıkarmışlar.

Atatürk çocukluk çağlarından beri kitap okumaya meraklıymış. Askeri okulda okurken bu merakını sürdürmüş ve daha sonra askerlik görevini yaparken, hatta cephelerde bile her fırsat bulduğunda kitap okumuş. Öğrenciyken okul yönetiminin yasaklamalarına aldırmadan Namık Kemal’in eserlerini, Mehmet Emin Yurdakul’un ve Tevfık Fikret’in şiirlerini sürekli okurmuş.

‘Çalıkuşu’nu elinden bırakmamacasına okumuş

Askerlik görevi sırasında ise daha çok askerlikle ilgili kitaplar okuduğunu belirtiyor. Zaten askerlik üzerine çevirdiği, kaleme aldığı kitaplar da var. Kurtuluştan sonra ise ilgi alanları çeşitleniyor. Başta tarih, iktisat, sosyoloji, dil ve din olmak üzere çeşitli konularda kitaplar okuyor. Edebiyatla çok fazla ilgili değil ama Reşat Nuri’nin ‘Çalıkuşu’nu elinden bırakmamacasına okuduğu biliniyor. Balzac, Maupassant gibi yazarları da Fransızca asıllarından okumuş. Beğendiği kitabı hiç ara vermeden, bitirene kadar okurmuş. Şiirle ise sevdiği şiirleri ezberleyecek kadar yakından ilgili. Şairlerin kendi sesinden şiirlerini dinlemeyi de seviyor. İsmail Habip Sevük’ün ‘Türk Teceddüt Edebiyatı Tarihi’ni birçok kez okumuş, Servet-i Fünun dergisi koleksiyonunu da dikkatle okuduğunu söylermiş.

En güncel kitaplık Çankaya Köşkü’ndeydi

“Cumhuriyet Türkiye’sinin kuruluş evresinde en güncel kitaplık Çankaya’daydı” diyor Zafer Toprak. Gerçekten de o yıllarda Ankara’da bulunamayacak birçok kitap Atatürk’ün kütüphanesinde varmış. Fransızcayı iyi bildiği için dünyada gündemde olan konuları oradan ısmarladığı kitaplardan izlerken, Türkiye’de yayınlanan kitapları da yakından takip ediyormuş. Nuri Ulusu anılarında Atatürk’ün en sevdiği hediyenin kitap olduğu, hele merak edip henüz temin edemediği kitaplar hediye edilirse çok memnun olduğu belirtiliyor. Kütüphanesindeki kitaplar yetmediğindeyse devletin ya da özel kuruluşların kütüphanelerinden kitaplar getirtirmiş.

Kitaplardan yola çıkarak tartışmalar açmayı seviyordu

Sürekli okuyor, kitaplardan söz ediyor, onlardan yola çıkarak tartışmalar açıyor. Akşam yemek masasına oturduğunda bile yanında kitaplar var ve bir konu açılır, acil başka kitaplara ihtiyaç olur diye kütüphanecisi Nuri Ulusu her zaman yanı başında hazır bulunuyor. Atatürk, yemekte tartışılan konular hakkında kitaplardan bölümler okurmuş.

Atatürk kitap okumakla kalmıyor, onları tavsiye de ediyor ve bu tavsiyeleri her yerde yapabiliyor. Bir kanun teklifi konuşulurken meclis kürsüsüne elinde kitapla çıkıp “ Jean-Jacques Rousseau’yıı baştan nihayete kadar okuyunuz. Ben okudum” diyor. Elindeki kitap, tahmin edilebileceği gibi Jean-Jacques Rousseau’nun “İçtimaî Mukavele”sidir.

Kitaplar yetmediğinde sözlük okuyor, ki birçok kitap tutkununun en sevdiği şey sözlük ya da ansiklopedi okumaktır. Atatürk de başta V.V. Rad-lov’un dört ciltlik ‘Türk Lehçeleri Sözlüğü’ ile E. Pekarskiy’nin yine dört ciltlik ‘Yakut Sözlüğü’ olmak üzere birçok sözlük okumuş. Sözlük koleksiyonu da oldukça kuvvetliymiş. Bu çalışmaları Dil Devrimi hazırlıkları için de yaptığını tahmin edebiliriz.

Ağır hastayken bile kitap okumaya devam etmiş

“Atatürk kitapları mutlaka masa başında okumuş, elinde kırmızı, mavi uçlu kalemle bazen kitap üzerine çizgi ve işaretler yapmış, bazen da kurşun kalemle kâğıtlara notlar almıştır” diye yazıyor Sadi Borak. Mavi kalemi ne durumda, kırmızıyı ne zaman kullandığının bilgisi de ilginç. Onu da kitabı okuyunca öğreneceksiniz.

Ölüm döşeğinde, ağır hastayken bile kitap okumaya devam etmiş. Afet İnan, “Atatürk’ün en son gördüğü ve okuduğu yapıt Türk Tarih Kurumu’nun dergisi Belleten’in 5/6 sayılı nüshasıdır” diyor. Tarih 15 Ekim 1938’dir.

Tabii Atatürk’ün kaç kitap okuduğu da merak ediliyor. Atatürk’ün satır altları ve yanlarını çizdiği, işaretler koyduğu, notlar yazdığı, sayfa kenarlarında kendi görüşlerini belirttiği kitapların sayısının 3 bin 997 adet olduğu belirlenmiş ama ben bunların çoğunun cumhuriyetin kuruluşundan sonra okuduğu kitaplar olduğunu düşünüyorum. Çocukluk, gençlik, askerlik çağlarında da sürekli okuduğu düşünülürse bu sayı çok daha fazla olmalı.