İnsanların En Gizli Hatırası: Büyük romanın, kayıp yazarın izinde

Edebiyat çevrelerinde, tutkulu okurlar arasında efsaneleşmiş, kültleşmiş eserler vardır. Bunları bulmak da okumak da zordur. Bu kitaplara sahip olanlar, okumayı başaranlar ayrıcalıklı sayılır. Yasaklanıp toplatılmış olabilirler. Çok az sayıda basılmış, bir daha basılmamış olabilirler. Yazarı kitabı basıldıktan sonra yok etmiş olabilir. Yayınevi satıştan çekmiş olabilir. Birçok olasılık vardır ama bu tür kitapların ardında hep gizemli bir hikâye ve sırlar vardır. Bu tip çok nadir bulunan kitapların izini sürmek bazısı gerçek çoğu uydurma bu öykülerin izini de sürmek demektir. Mohamed Mbougar Sarr, ‘İnsanların En Gizli Hatırası’nda böyle bir kitabın ve yazarının öyküsünü anlatıyor.

2021’de prestijli 2021 Goncourt Ödülü’nü kazandı

Mohamed Mbougar Sarr, Senegalli bir yazar. 1990’da Dakar’da doğmuş. Senegal’in Diourbel kentinde büyümüş, Fransa’da eğitim görmüş. Yazarlık yaşamına öykülerle başlamış. Öyküleriyle birçok ödül kazanmış. Dört romanı yayınlanmış. ‘İnsanların En Gizli Hatırası’ıyla 2021 Goncourt Ödülü’nü kazanmış ve bunu başaran ilk Sahra Altı Afrikalı olmuş. Ödülü kazanan en genç ikinci yazarmış.
Sarr’ı Türkçede ilk kez dördüncü romanı ile okuyoruz. ‘La plus secrète mémoire des hommes’u Türkçeye Şirin Erkan Leitao ‘İnsanların En Gizli Hatırası’ adıyla çevirmiş (Everest Yayınları. Mayıs 2024). Diğer dillere çevirilerde ‘erkekler’ ya da ‘adamlar’ denirken Türkçede neden ‘insanlar’ demeyi tercih etti? Bu sorunun cevabı çeviri eleştirmenlerinin ilgi alanına girer. Ama bizde bu tür bir çeviri eleştirisi yok. Kitabın adındaki hoşuma giden bu tercih dışında ben genelinde çevirinin Türkçesini başarılı buldum.

Mohamed Mbougar Sarr romanda, kahramanı Senegalli genç yazar Diégane Latyr Faye’in “1938’de Paris’te yayımlandığında büyük ses getiren fakat kısa süre sonra tüm nüshaları toplatılan gizemli bir romanın izini sürmesinin öyküsünü” anlatıyor.

Çıkış noktası Malili yazarın intihalle suçlanan ödüllü romanı

Roman gerçek bir olaydan kaynaklanıyor ya da esinleniyor. Malili yazar Yambo Ouologuem’in 1968’de, eleştirmenler tarafından övgülerle karşılanan ve Renaudot Ödülü’nü kazanan, ancak daha sonra intihal ile suçlanan bir romanı ‘Le Devoir de violence’ ve sonra Ouologuem’in yaşadıkları ‘İnsanların En Gizli Hatırası’nın çıkış noktası olmuş. Zaten kitap da Yambo Ouologuem’e adanmış.

T C Elimane ‘Le labyrinthe de l’inhumain’ adlı ilk romanı ile Fransa’nın önemli ödüllerinden birini kazanmıştır. Başlangıçta övgülerle karşılanan ve ‘Afrikalı Rimbaud’ gibi isimler yakıştırılan T C Elimane kısa bir süre sonra eserinin konusunu bir Afrika efsanesinden, tek tek cümlelerin tamamını önemli edebiyat klasiklerinden intihal etmekle suçlanmış, ırkçı eleştirilerin hedefi olmuş ve gözden düşmüş. Yayınevi kitabı satıştan çekmiş, yazarı da ortadan kaybolmuştur.

‘Zenci Rimbaud’nun izinde

Diégane, ‘Zenci Rimbaud’nun peşinde Paris’ten Amsterdam’a, Arjantin’e ve nihayet Senagal’e dek yazarın izini sürer. Gizemli yazar T C Elimane’nin ortadan kaybolduktan sonraki yaşamını ve kitabın gerçek öyküsünü anlamaya çalışır. Devamı gelecek gibi görünen bu ilk romandan sonra T C Elimane’nin bir şey yazıp yazmadığını bulmaya çalışır.

Diégane Latyr Faye, bu iz sürmesi sırasında hem intihalle suçlanan kült romanın öyküsü ortaya çıkmaya başlar hem de yavaş yavaş T C Elimane’nin yaşam öyküsü netleşir. T C Elimane’nin öyküsü aynı zamanda yirminci yüzyılın öyküsüdür. İkinci Dünya Savaşı’nda yaşananlardan, emperyalist ülkelerin sömürgelerinde yaptıklarından büyük mücadelelerle ‘özgürlüğüne kavuşan’ Afrika devletlerinde aynı emperyalistlerin oynadığı oyunlara, gizli iktidarlarını korumak için sahneledikleri darbelere uzanır anlatı.

Orijinal eser ve intihal tartışması

Bir yanda da 20. yüzyıl edebiyat ve yayıncılık tarihinin derinliklerine ineriz. T C Elimane’nin romanının başına gelenler bir edebiyat eseri aslında nedir, orijinal eser nedir, intihal neye denir gibi önemli tartışmaları da gündeme getiriyor. Sadece alıntılardan bir roman oluşturup ‘postmodern edebiyat’ın başyapıtını da yazmış olabilirsiniz, berbat bir intihal de yapmış olabilirsiniz. Bunun ölçüsü nedir, aradaki fark nasıl anlaşılır?

Bir başka boyut ise edebiyatın dili tartışması. Senegal eski bir Fransız sömürgesi. Eğitim dili Fransızca. Yazarların hedefi Fransa’da kitaplarının basılması ve orada tanınmak. Yani Fransız edebiyatının içinde var olmayı, bir 4Fransız yazar’ olarak dünyada meşhur olmayı hedefliyorlar. Bu bakış açısı ne kadar gerçekçi? Fransız edebiyat ortamı bu tür yazarları ne kadar benimseyip kendilerinden sayıyor ne kadar oryantalist bakış açısıyla ‘hoşluk’ olarak görüyor? Bizim de başka dillerde yazan ‘yazarlarımız’ açısından tartıştığımız bir konu.

Yabancısınız yabancı kalırsınız

Kitabın tanıtımına alıntılanan Sarr’ın cümleleri tartışmaya katkı açısından önemli. “Fakat siz Afrikalı yazarlar ve entelektüeller, kendinizi bazı kimliklendirmelerden sakının. Burjuva Fransa, vicdanını rahat tutmak için elbette içinizden birini kutsayacak. Arada bir başarıya ulaşan ya da model mertebesine yükseltilen bir Afrikalı çıkacak ortaya. Fakat inan bana, temelde yabancısınız ve eserleriniz ne derece değerli olursa olsun yabancı kalacaksınız. Siz buralı değilsiniz.”

Mohamed Mbougar Sarr, bu sözleri kendi için de ediyor sanırım. ‘İnsanların En Gizli Hatırası’ ve kazandığı başarılar bu açıdan da değerlendirilebilir ama kendimizi kısır tartışmalara sokmadan romanı okumak en iyisi. Çünkü Mohamed Mbougar Sarr’ın ‘büyük’, ‘klasikleşecek’, çok okunacak, kült olacak bir roman yazmayı hedeflemiş. Bu amaçla konu ve anlatım açısından ne gerekiyorsa yapmış. Bu tür romanlarda rastlanılan tüm biçimsel ve içeriksel özellikleri kullanmış. Ortaya karışık bir yemek çıkmış. Büyülü gerçekçi anlatılardan tarihi romana, biyografiden polisiyeye, gizeme birçok türe rastlıyoruz bu 502 sayfalık anlatıda. Bu yemeğin tamamını yiyip keyif de alabilirsiniz bu karmaşa için yazarı eleştirebilirsiniz de… Sonuçta köklü Goncourt Ödülü yanında birçok ödülde adı geçmiş, eleştirmenlerce ‘yılın en parlak eseri’ gibi nitelemelerle anılmış. Bir yılda 550 bin satışa ulaşmış. Nihayetinde birçok dile çevrilmiş. Sarr’a dünya çapında ün kazandırmış bir kitap söz konusu. Proje başarıya ulaşmış denilebilir.

Çok başarılı, akıcı anlatım

Sarr’ın çok başarılı ve akıcı bir anlatımı var. Atalarının Afrika’daki hayatını anlattığı bölüm gibi bazı yerleri gereğinden çok uzattığını düşünsem de genelde tempoyu düşürmüyor ve bu uzun metni sonuna kadar okutmayı başarıyor. Gündeme getirdiği siyasi ya da edebi tartışma konularıyla bol bol düşündürüyor. Klasik mi olacak, kült eser mi sayılacak yoksa bir çoksatan olarak mı değerlendirilecek bilemem ama ‘İnsanların En Gizli Hatırası’nı ilgi ve merakla okudum.