Cari açık nasıl kapandı? Deniz, güneş, kum, şans ve zaptiye önlemiyle

Cari açık nasıl kapandı, bu yazıda buna bakacağız. Cari açık Türkiye’nin döviz ihtiyacını gösterdiği için önemli. Ama herkes cari açığın anlamını bilmek zorunda değil, önce ne olduğuna ve neden önem taşıdığına bakalım.

Cari açık bir ülkenin dünyadan satın aldığı mal ve hizmetler ile dünyaya sattığı mal ve hizmetler arasındaki farkı gösteriyor. Açığın büyüdüğü dönemlerde Türkiye’nin döviz ihtiyacı büyüdüğü için TL üzerindeki değer kaybı baskısı artıyor. Cari açığın çok büyüdüğü dönemlerde ise “Bu ülke/bu ülke şirketleri dış borçlarını ödeyebilecek mi” kaygısı ortaya çıkıyor, o ülkeye dair risk algısı katlanıyor (Genel olarak cari açığın milli gelire oranının yüzde 5’i geçmesi alarm zilinin çalması olarak değerlendirilir ama Türkiye’nin bunun da üzerindeki cari açıkları çok zorlanmadan finanse ettiği dönemler oldu. Fakat o dönemde Türkiye’ye ya çok ciddi yabancı sermaye yatırımı ya da kaynağı belirsiz para giriyordu).

Kısacası yüksek cari açıkla TL’nin değeri arasında yakın bir ilişki var. Cari açık Mayıs 2023 seçimleri öncesinde 60 milyar dolarla tehlikeli bir noktaya yükselmiş, Türkiye’nin bir ödemeler dengesi krizine (Ya da sert sermaye kontrollerine) gittiği spekülasyonu yapılır olmuştu.

2023 Mayıs seçimleri sonrasında yeni Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ve yeni Merkez Bankası yönetimi liderliğinde uygulamaya konan sıkı para politikası ekonomiyi kademeli biçimde yavaşlattı. Normalde yavaşlayan bir ekonominin ithalatının azalması beklenir. Ama yeni ekonomi yönetimi tek başına buna güvenmeyip altın ithalatına kota da getirdi. Büyük altın ithalatçıları daha önce getirdiklerinin altının üçte birini getirebilir oldular (İthalatçı şirketlere ne kadarlık kota tanındığı hiçbir zaman açıklanmadı, bu da kayırma iddialarına neden oldu).

Enerji faturası ciddi oranda azaldı

Aynı dönemde petrol ve doğalgaz fiyatları dünyada düşüşe geçti, Türkiye’nin enerji faturası ciddi oranda azaldı. Bu üç faktörün yan yana gelmesi ithalatın bu yılın ilk 8 aylık döneminde yüzde 8.6 daralmasını sağladı. İlk 8 ayda ihracatta ise sınırlı bir artış oldu (Yüzde 3.4). İthalat azalıp ihracat artınca Türkiye’nin dış ticaret açığı Ocak-Ağustos döneminde yüzde 33.5 azalarak 82 milyar 569 milyon dolardan 54 milyar 938 milyon dolara indi. Yani yaklaşık 28.5 milyar dolarlık düşüş oldu. Bu da cari açığın riskli seviyeden uzaklaşmasını sağladı. On iki aylık cari açık 60 milyar dolardan 11.3 milyar dolara geriledi.

Biraz önce gördük, ithalattaki daralmanın bunda payı büyük ama yazının girişinde cari açığı tanımlarken sadece mal değil hizmet ihracatı ile ithalatının da dahil olduğunu görmüştük. Biraz önce aktardığım ihracat verileri mal ihracatıyla ilgili, hizmet ayrı hesaplanıyor ve açıklanıyor. Hizmet ihracatının çok büyük kısmını turizm oluşturuyor. Türkiye geçen yıl turist sayısında rekor kırmıştı, bu yıl da rekor kırılması bekleniyor. Gelen turist sayısındaki artışla Türkiye’nin turizm geliri 2022’deki 46 milyar dolardan geçen yıl 56 milyar dolara çıktı. Bu yıl 60 milyar doların üzerine çıkacak, belki de 70 milyar dolara yaklaşacak. Yani turizmde işlerin (Türkiye’nin pahalı bir ülke haline geldiği gerçeğine rağmen) iyi gidiyor olması cari açığın kapanmasında önemli pay sahibi.

Ama yine de dış ticaret açığı yukarıda gördüğümüz gibi 30 milyar dolara yakın kapanmasaydı cari açık da 60 milyar dolardan 11.3 milyar dolara inmezdi.

İthalat nasıl kapandı? Enerji ithalatındaki düşüşün payı büyük. Türkiye son bir yılda 66.2 milyar dolarlık enerji ithalatı yaptı (Organik kimyasallar hariç). Bu tutar 2022 Ağustos ayı ve 2023 Eylül ayı arasında 78.4 milyar dolardı. Aşağıdaki tablo Türkiye’nin aylık yakıt ithalatını gösteriyor, 2022 yılında ayda yaklaşık 8 milyar dolarlık enerji ithalatı yapan ülke bugün yine yaklaşık 5 milyar dolarlık ithalat yapıyor. Bunun arkasındaki temel faktör petrol ve doğalgaz fiyatlarının bütün dünyada gerilemesi.

Altın ithalatına getirilen kotanın da dış ticaret açığının (Dolayısıyla cari açığın) kapanmasında büyük payı var. 2021’deki faiz indirimi sonrasında altın ithalatı patlamış, Türkiye ayda 3-4 milyar dolar (Hatta 2023 Ocak ayında 5.2 milyar dolar!) altın ithal etmeye başlamıştı. Altın ithalatına getirilen kota ve bu arada yurtiçinde mevduat faizinin yükselmesi altın ithalatının 1.3 milyar dolara kadar düşmesini sağladı (Ocak ve Temmuz 2024). Geçen Ağustos’ta biraz artarak 1.7 milyar dolar oldu ama 2022 yılındaki çılgın altın ithalatı artık çok geride kaldı. Türkiye’nin altın ithalatı son bir yılda 23.7 milyar dolar oldu. Oysa 2022 Eylül ile 2023 Ağustos arasındaki 12 ayda 37 milyar dolarlık altın ithal edilmişti!

Toplayalım, altın ithalatına getirilen kota (Yani sermaye kontrolü) sayesinde yaklaşık 13 milyar dolar, petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki düşüş sayesinde de 12 milyar dolar cepte kaldı, yani cari açıktaki azalmanın yarısı (küsüratla biraz daha fazla) buradan geldi. Geri kalanın önemli kısmı da turizmdeki yükselişten.

Kısacası cari açığı ihracattaki atılım, katma değerli üretimdeki sıçrama, yüksek teknoloji payındaki artışla değil deniz, güneş, kum, şans (enerji fiyatlarındaki düşüş) ve zaptiye önlemleriyle (altın ithalatına kota) kapattık.

Buna da şükür ama ideali tabii ki bu değil.

Cari açık 5 milyar doları geçip son dokuz ayın zirvesine çıktı

Cari fazla 5 yılın zirvesinde