Geniş bir kütüphaneye sahip olmak pek çok kişi için övünç vesilesidir.

Tabii hayatta çok kitap okumuş olmak çok bilgili olmak anlamına gelmez ama yine de kitap okumanın bize kattığı çok fazla şey var.

Okumanın (ister kitap olarak ister başka bir formda) bize kattıklarının ilk akla geleni bilgi.

Ama bilgiden daha önemlisi var: Küçük yaştan itibaren okumak dil yeteneğimizi geliştirir. Önce kendi ana dilimizde, sonra eğer öğreniyorsak yabancı bir dilde bol bol okumak kelime hazinemizi ve dolayısıyla da düşüncemizin sınırlarını genişletir.

Ünlü filozof ve şair Melih Cevdet Anday bir seferinde ‘Herkes hayatının bir döneminde, en çok da gençliğinde şiir yazar. Şair şiir yazmaya devam edip yayınlayana denir’ demişti.

Şiir gerçekten de dil kullanma becerisinin doruğudur.

Fransız düşünür Jean Paul Sartre ‘Düşünce dilde oluşur’ demişti. Bu cümle de bir başka gerçeği ifade eder.

Dili iyi bilen, iyi kullanan, mümkün olan en geniş kelime hazinesine sahip olan açısından düşünce üretmenin varabileceği sınırlar o dili daha az iyi bilenlere göre çok daha geniştir.

Biz çoğu zaman gündelik hayatta ‘zeka’ ile ‘akıl’ı birbirine karıştırarak konuşuruz. Her ikisi de beynimizin yarattığı şeyler; birbiriyle bağlantılıdır ama yine de farklıdır.

Zeka, kabaca söyleyecek olursak beynimizin yeni durumlara uyum sağlama, o durumlara hızla çözüm üretme yeteneği. Hız, zekada en önemli şeylerden biri.

Akıl ise bilgiyle geçmişin bilgisini bir araya getirip yeni bilgi üretmekle, sentez yeteneğiyle ilgili.

Zeki, yani hızlı düşünme yeteneğine sahip insanlar aptalca hatalar yapabilir. Tersi de doğru: Akıllı insanlar çok hızlı düşünemeyebilir.

Ama zeka ve akılın bir araya gelmesi, her zaman iyi sonuçlar üretir.

Benim bu tanımlarıma bakınca zeka her ne kadar doğuştan gelen bir yetenek gibi duruyorsa da, aslında hem zeka hem akıl beynimizin ‘antrenman’ yapmasıyla gelişir.

Bakmayın ‘antrenman’ dediğime, zeka ve aklımızı evde anne-babamızla başlayıp okulda devam eden eğitim sürecimizde, hayat boyu yaptığımız okumalarda ve yeni tecrübelerde geliştiririz. Bunun için de önce ana dilimizi kullanma becerimizi geliştirmemiz gerekir.

Bu uzun girişten sıkılmış olabilirsiniz ama lafı son yılların müthiş teknolojik gelişmesi yapay zekayla ilgili yazacaklarımı anlatabilmek için böyle uzattım.

Yapay zeka çok uzun zamandan beri var olan bir şey. Son 20 yılda ‘nöral ağ’ denen ve İngilizcesiyle ‘force learning’ adı verilen yöntemlerin bulunmasıyla çok daha hızlandı ve gelişti. Bu gelişen yapay zeka bilim insanlarına, matematikçilere, fizikçilere, kimyacılara, biyologlara, tıp insanlarına çok önemli bir yeni alan sundu, çok sayıda önemli buluşun kapısını açtı, ama geniş kamuoyunun ilgisini o kadar da çekmedi.

2022 sonunda OpenAI adlı şirket ‘geniş dil modeli’ diye isimlendirilen modelden hareket eden konuşma robotunu piyasaya sürdüğünde, yani yapay zekanın konuşup yazabildiği ortaya çıktığında kamuoyunun ilgisi birdenbire yapay zekaya kaydı.

Çünkü karşımızda bizimle gerçek zamanlı olarak yazışan bir ‘şey’ vardı; insana üstelik de en sıradanından en akıllısına kadar her insana ait en temel becerilerden birine sahip bir makine. 

Yoksa o makinenin ‘ruhu’ mu vardı, insana eş değer bir ‘akıl’ mı ortaya çıkmıştı? Makineler bizden akıllı mı olmuştu? Birdenbire bu sorular soruldu dünyanın dört bir yanında, tartışmalar başladı.

Amerikalı astrofizikçi Neil Grasse-Tyson bu durumla dalga geçti: ‘Biz pozitif bilimlerde yıllardır yapay zeka kullanıyoruz, hiçbir zaman bu bizden akıllı mı diye sormadık, ama ne zaman ki yapay zeka sosyal bilimlerin alanına geldi, kıyamet koptu.’

Grasse-Tyson’un sosyal bilimcileri aşağılaması bir yana, söylediğinde gerçeklik payı var. Onu da yapay zeka şirketlerine karşı hukuk savaşı başlatan The New York Times gazetesi sayesinde öğreniyoruz.

Yapay zeka sohbet robotları, yani geniş dil modelleri dili bizim gibi okuyarak ‘öğreniyor.’ The New York Times aşağıya da koyduğum bir grafiği yayınladı. Grafik yapay zekanın öğrenme ve bilgi kaynaklarını gösteriyor.

Buna göre en büyük kaynak internet üzerinde sizin benim yazdıklarımdan oluşan şeyler. Tam 410 milyar ‘parça’ var burada. Kitap 1 ve Kitap 2 adı verilen iki büyük data bloku var, bunlar toplam 67 milyar ‘parça’yı oluşturuyor. Tam ne olduğu açıklanmadı ama bu ‘blok’ların internette yayınlanmış kitaplar olduğu düşünülüyor. Yapay zekanın bir başka kaynağı Wikipedia sayfaları; 3 milyar ‘parça’ da oradan gelmiş. Ve son olarak Reddit gibi web sitelerinde ‘onay’ almış bilgilerden oluşan 19 milyar ‘parça’ var.

New York Times’ın OpenAI ve Microsoft’a dava açma gerekçesi tam da bu. ‘Bizim telif haklarına sahip olduğumuz bilgileri alıp yapay zekanızı eğitiyor, ortaya ticari bir meta çıkarıyorsunuz, o zaman bize de para vermelisiniz’ diyor gazete. Bence haksız değil.

Bu dava sayesinde The New York Times, OpenAI’ın kendi ChatGPT’sini nasıl eğittiği konusuna yakından bakmaya başlayınca öğrendik ki aslında bu geniş dil modelleri dünya dillerinde üretilen malzemeyi çoktan tüketmiş durumda, yani her şeyi okudular, öğreneceklerini öğrendiler. Ama hala da yeterince ‘akıllı’ değiller.

O yüzden yapay zeka şirketleri eğitime devam etmek istiyor ama işte görüyorsunuz geride eğitime devam edecek ‘eğitim materyali’ kalmamış durumda. Buna çare olarak şirketler şimdi ‘sentetik veri’ adını verdikleri, bizzat yapay zeka tarafından üretilmiş (belki ‘türetilmiş’ demek daha doğru, yoktan var edemezler çünkü, var olanın türevlerini ortaya çıkarabilirler) yeni veriler ortaya çıkartmaya karar vermiş. Bu haftanın büyük haberi buydu.

Buradaki çaresizliği bilmiyorum anlatabildim mi? Diyelim Albert Einstein, diyelim Leo Tolstoy, diyelim Orhan Pamuk veya Yaşar Kemal bu yapay zeka modellerinin okuduğu kitapların en fazla milyonda birini okuyarak Einstein, Tolstoy, Yaşar Kemal ve Orhan Pamuk oldular. Ama ChatGPT bu insanlardan milyon kere, hatta milyar kere daha fazla şey okuyup kelime hazinesini genişlettiği, bilgi sahibi olduğu halde onların becerilerinin yakınına bile gelemiyor.

Woody Allen’ın meşhur esprisini duymayan kalmamıştır. Hızlı okuma kursuna gitmiş, sonra da tuğla kalınlığındaki Savaş ve Barış’ı okumuş, anladığı şu: ‘Olay Rusya’da geçiyor.’

Yapay zeka konuşma robotları da bu bu seviyede anlıyor okuduklarını.

Siz, evinizdeki kütüphanenizle övünmeye devam edin.