Bundan 100 yıl önce yapılan tartışmalarla bugünkü konuşmaların birbirine bu kadar benzemesi ve hemen hemen aynı fikirlerin dile getirilmesi çok çarpıcı.

Kazım Karabekir, 16 Ağustos 1923 Perşembe günü Günlük’üne şu notları düşmüş:

Meclis. İstanbul mebusları hasbıhal ettik. Gayr-i faallerin tercihan memuriyete alınmalarını ve bir miktar daha maaş verilmesini Dahiliye Vekili ’nden rica ettim. 

İstanbul’un âtisi (geleceği) için mütehassıslara soracağız, ne düşünüyorlar. 

Amerikalı bir muhabir benim kitap bayramı teklifimi işitmiş, Meclis kabul ederse telgrafla gazetesine bildireceğini söyledi. İsmet’le de hasbıhal ettim. Fethi ile münakaşa ederken Gazi’nin tuttuğu yanlış yol hakkında dikkatini çektim. O fikrini başka yoldan söyledi. Macarlar, Bulgarlar Hıristiyan olduklarından aynı saflarda harp ettikleri ve mağlup olmadıkları halde istiklâllerini muhafaza ettiklerini, İslam kaldıkça bilhassa İngilizlerin ve müstemlekeci devletlerin aleyhimizde olacaklarını söyledi. Bizi daha kolay avlamak için memleketi anarşiye elimizle attırmak istiyorlar diye izahat verdim.

Burada Kazım Karabekir’in daha sonra Serbest Cumhuriyet Fıkrası’nı Atatürk’ün isteğiyle kuracak ama hızla muhalefet odağı haline gelince partiyi kapatacak olan Fethi Okyar’la tartıştığını unutmayalım.

Görüş şu: Türkler müslüman olduğu için Batılılar daha da kötü davranıyorlar. Bakın, Macarlar ve Bulgarlar savaşta yenildikleri halde işgal bile edilmediler, halbuki Türkiye işgale uğradı.

Herhalde ne Fethi Bey ne de Mustafa Kemal, Türkiye’nin İslam dininden vaz geçip hristiyan olmasını önermiyorlar. (Bu öneri gerçekte de tartışılmış bir dönem.) Kazım Karabekir ise bu düşünme biçiminin bizzat kendisinin Batılıların oyununa gelmek olduğunu söylüyor.

Bu konuşmadan hemen üç gün sonra, 19 Ağustos 1923 Pazar günü bu kez Kazım Karabekir’in konukları var. Günlükler’den aktarıyoruz:

Gazi Paşa, hanımı Latife ve İsmet Paşa akşam yemeğine geldiler. Âti programı hakkında saatlerce görüştük. İsmet hocaları toptan kaldıralım diyor. Ben muayyen işlerin program altına alınması ve her adımın iktisadi menafi teminine ve halkın vahdetine hizmet etmesi fikrindeyim. Yani daima millette his birliği, iktisat birliği, menfaat birliği sarsılmamalı. Düşünceler aykırı, İsmet kuvvet elimizde iken hocaları kaldırmalı diyor. Öğütler’in “Din ve mezhep” parçasını okuttum.

Konu yine din ama bu sefer tartışılan dini yasaklamak değil dinsel eğitimden vazgeçmek. Atatürk ve İsmet paşa bu işi Mart 1924’te yapacaklar.