BRICS parası doların tahtını yıkabilir mi?

Türkiye’nin üye olmak istediği BRICS doların tahtını yıkabilir mi? BRICS (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika Cumhuriyeti’nin baş harflerinden mülhem) dünya sahnesine gevşek bir birlik olarak çıkmıştı ama kimi üyelerin ekonomide dolara alternatif bir para birimi çıkarmayı da içeren ihtiraslı hedeflere sahip olduğu sır değil. Rusya Devlet Başkanı Putin 2022 yılında düzenlenen 14’üncü BRICS zirvesinde yeni bir “küresel rezerv para” yaratmayı planladıklarını açıklamıştı. Bir yıl sonra, 2023 Nisan’ında Brezilya Devlet Başkanı Lula BRICS parasını şu cümlelerle destekledi:

“BRICS bankası gibi bir kurum neden kurulmasın ve bu kurum Brezilya’yla Çin, Brezilya’yla diğer BRICS ülkeleri arasında ticareti finanse edecek bir para birimine neden sahip olmasın? Altın para sisteminin sona ermesinden sonra (Doların altına dönüşebilen tek para birimi olarak kabul edildiği 1944’teki Bretton Woods anlaşmasının 1971’de ABD Başkanı Nixon tarafından lağvedilmesini kastediyor) doların küresel ticaretin para birimi olmasına kim karar verdi?”

Görüldüğü gibi Putin ve Lula dolara alternatif bir para birimi yaratmaya dünden hazırlar. Nitekim 2023 yılının başlarında, ağustosta düzenlenecek BRICS zirvesinin gündem maddeleri arasında ortak para biriminin de olduğu iddia edilmişti. Ama olmadı çünkü BRICS üyeleri arasında dolara alternatif para fikrine karşı olanlar da var. Bunları bu fikri gerçekçi bulmayanlar ile bu fikre siyasi sebeplerle karşı çıkanlar olarak ikiye ayırmak mümkün. Gerçekçi bulmayanlardan biri Güney Afrika. Güney Afrika Merkez Bankası Başkanı Lesetja Kganyago geçen temmuzda katıldığı bir radyo yayınında BRICS parasının “politik bir proje” olduğunu söyleyip şöyle dedi:

“Eğer ortak BRICS parası çıkarmak istiyorsanız ortak banka birliği kurmanız lazım, onun için de ortak mali birlik kurmak gerek. Mali birlik kurmak için de makroekonomik birliği sağlamak. Artı ortak bir merkez bankası kurmanız gerekecek. Bu merkez bankası nerede kurulacak?”

Kganyago haklı, ortak para hayali güzel ama gerçekleştirmesi zor bir fikir. Avrupa Birliği’nin parası euro buna iyi bir örnek. Euroyu yaratabilmek için Avrupa Birliği ülkeleri Kganyago’nun dediği gibi mali bir birlik ve ortak bir merkez bankası kurmuşlardı. Ve bu arada kendi para birimlerinden vazgeçmişlerdi…

Üstelik BRICS ile Avrupa Birliği arasında önemli bir fark var, Avrupa ülkelerinin kendi aralarındaki ticaret, ticaret hacimleri içinde çok önemli bir yer tutuyordu. BRICS ülkelerinin bir üyeyle, Çin’le çok yoğun ilişkileri var ama kendi aralarındaki ticaret çok sınırlı.

Bir de BRICS parası fikrine siyasi nedenlerle karşı olanlar var. Veya karşı olan demek daha doğru olacak çünkü bu fikre başından beri soğuk yaklaşan tek ülke var: Hindistan. Hindistan Dışişleri Bakanı geçen yıl “BRICS parası diye bir fikrin olmadığını, gündemde olan fikrin ulusal paralarla ticaret olduğunu” söylemişti. Üstelik Hindistan BRICS’in diğer üyelerinin para birimleriyle ticarete de karşı. Rusya geçen yıl petrol ihracatının bedelini Çin parası yuanla ödemesini istediğinde Hindistan kendi parası rupi veya dolar dışında hiçbir parayla ödeme yapmayacağını bildirerek rest çekmişti.

Hindistan BRICS parası fikrine neden karşı? Çünkü Hindistan ile BRICS’in en önemli ülkesi Çin birbirlerine rakipler ve aralarında sınır anlaşmazlıklarını da içeren çok sayıda anlaşmazlık var. Hatta geçmişte sınır anlaşmazlığı nedeniyle aralarında küçük ölçekli bir savaş dahi yaşanmıştı.

Çin’le arasındaki sorunlar nedeniyle Hindistan Amerika’yla ilişkilerini sıcak tutmaya özen gösteriyor, bu açıdan Hindistan’ın BRICS’in Judas’ı olduğunu söylemek bile mümkün. Ama Hindistan olmadan da dünya siyasetinde Batı’ya alternatif güçte bir birlik yaratmak kolay değil. Üstelik dünyanın Batı ve Sovyetler Birliği liderliğinde iki kutba ayrıldığı yakın geçmişte Hindistan “Bağlantısızlar Hareketi”nin motor ülkesiydi. Yani bu tip uluslararası örgütlerde Hindistan’ın doğal bir yeri var.

Bu engellere rağmen ortak BRICS parası kurulabilir mi? Neden olmasın? Geçmişte İngiltere de Avrupa Birliği’nin parası euroya katılmamıştı, Hindistan’ın katılmayacağı ortak bir para birimi neden yaratılmasın? Güney Afrika Merkez Bankası Başkanı’nın sözünü ettiği engeller önemli ama aşılamaz değil, istendikten sonra ortak bir merkez bankası da, mali bir birlik de kurulabilir. Peki ama bu engellerin aşılıp ortak BRICS parasının yaratılması durumunda doların tahtı yıkılır mı?

Doların dünya ticaretinde tartışılmaz bir hakimiyeti var. 1999 ile 2019 arasındaki 20 yıllık dönemde dolar Amerika kıtasındaki uluslararası ticaretin yüzde 96’sının, Çin’in de bulunduğu Asya-Pasitik bölgesindeki ticaretin yüzde 79’unun ve dünyanın geri kalanının yüzde 74’ünün para birimiydi. Yani faturalar bu oranlarda dolar üzerinden kesiliyordu. Doların sadece uluslararası ticarette değil merkez bankası rezervlerinde de tartışılmaz yeri var. Bütün dünyada merkez bankası rezervlerinin yüzde 59’unun dolar cinsinden varlıklardan oluştuğu hesaplanıyor.

Bununla birlikte uluslararası ticarette doların payı son yıllarda azalma eğiliminde. Örneğin, yakın zamana kadar petrol ticaretinin neredeyse yüzde 100’ü dolarla yapılıyordu, bu oran son yıllarda yüzde 80’e geriledi. Bunda Rusya-Ukrayna savaşı sonrasında Rusya’ya konan ambargoların payı büyük. Rusya pek çok ülkeyle ve bu arada Türkiye’yle de ulusal paralar üzerinden ticaret yapmak konusunda anlaşmalar imzaladı. Türkiye Rusya’dan ithal ettiği petrol ve doğalgazın bir bölümünün ödemesini rubleyle yapıyor.

Sadece Rusya değil Çin de uluslararası ticarette kendi parası yuanı kullanmaya çalışıyor. Mesela Arjantin geçen yıl Çin’e 1 milyar doları aşan ithalat ödemesini yuan ile yapacağını duyurmuştu.

Bu arada Çin Merkez Bankası da trilyonlarca dolarlık rezervi içinde dolar cinsinden tahvillerin payını azaltıp altının payını artırıyor. Altın fiyatlarında son iki yıldır yaşanan sert yükselişin en önemli sebeplerinden biri Çin’in yaptığı altın alımlarıydı.

Yine de ama yuanın kısa vadede dolara alternatif bir para birimi haline gelmesi mümkün değil. Çin ekonomisindeki sorunlar ve bu arada Çin’in Tayvan’ı çok uzak olmayan bir gelecekte ilhak edeceği, bunun da bir savaşa neden olacağı düşüncesi yuanı riskli bir para birimi yapıyor.

Bir zamanlar doların ciddi bir rakibi olarak görülen euro da, Avrupa ekonomilerinin içine düştüğü zorluk nedeniyle eski gücünde değil.

Öyleyse doların tahtını yıkmak imkansız mı? Petrol ticaretinde doların payının azalmasında gördüğümüz gibi tahtı sallanmaya başladı bile. Tahttan inmesinin önündeki tek engel, yerine geçecek bir veliahtın olmaması. Ama aslında tahta bir aday var: Dolardan da eski, insanlık tarihinin en eski paralarından biri altın.

Ekonomist James Rackards BRICS parasının altına, mesela 1 ons altına çıpalanması durumunda dolara çok ciddi rakip olarak dünya sahnesine çıkacağını savunuyor. Altına endeksli bir BRICS parası doların değerini zayıflatır ve büyük olasılıkla belirli bir süre sonra tahtını yıkar. Ama altına endeksli bir para biriminin o parayı kullanan ekonomilere ne kadar zarar verdiğini Bretton Woods anlaşması sonrasında Amerika’da gördük. BRICS üyeleri para politikasında hakimiyeti kaybetmelerine yol açacak böyle bir adıma çok büyük olasılıkla izin vermezler.

Öyleyse? Büyük olasılıkla bir BRICS parası çıkmayacak ama başta Çin parası yuan olmak üzere, dünya ekonomisinin yeni süper güçlerinin paraları uluslararası ticaret ve rezervlerdeki paylarını yavaş yavaş artıracaklar, doların gücü ağır çekimde azalacak…

BRICS: Ne abartın ne de küçümseyin

Putin, BRICS zirvesiyle gövde gösterisi yapıyor, ‘Rusya’yı izole edemezsiniz’ diyor; Türkiye’nin üyeliği masada