Yorgunluk ve saç dökülmesi sizi rahatsız mı ediyor? Sorun belki de demir eksikliği

Yorgun kalkıyorsunuz, saçlarınız avuç avuç dökülüyor, bir türlü kendinizi toparlayamıyorsunuz… Belki de vücudunuz sessizce yardım çağrısında bulunuyor: “Bana demir lazım!” Demir eksikliği sanıldığından çok daha yaygın, etkileri de sadece yorgunluk ve saç dökülmesiyle sınırlı değil. Cilt solgunluğu, baş dönmesi, çarpıntı, üşüme, odaklanmada güçlük gibi pek çok farklı belirtiyi de beraberinde getirebiliyor.

Hematoloji Uzmanı Prof. Dr. Itır Şirinoğlu Demiriz’e göre sadece günlük beslenme hatalarımız bile demir eksikliğine zemin hazırlayabiliyor. Bu durum özellikle kadınlar için daha belirgin; çünkü adet kanamalarıyla kaybettikleri demiri besinlerle yerine koymakta zorluk çekiyor ve bu yüzden demir eksikliğiyle daha sık karşılaşıyorlar.

Prof. Dr. Itıroğlu, “Eğer kendinizde demir eksikliği olabileceğini düşünüyorsanız hemen demir takviyesine başlamayın ve sorunun kaynağını öğrenmek için mutlaka doktora başvurun” diyor ve şu kritik noktaya dikkat çekiyor: “Çünkü demir eksikliği belirtileri başka sağlık sorunlarının da habercisi olabilir.”

Peki demir eksikliği tam olarak ne anlama geliyor, kimler bu riskle karşı karşıya ve nasıl korunabiliriz? Gelin, Prof. Dr. Itır Şirinoğlu Demiriz’in rehberliğinde tüm bu soruların yanıtlarını bulalım.

Kan tahlilleri yaptırmadan demir hapı kullanmak doğru mu?

Hayır, değil. Eczanede, hatta gıda takviyesi satılan mağazalarda bile demir içerikli ürünler reçetesiz alınabiliyor. Erişim kolaylığı açısından bu bir yandan avantaj. Ancak bir yandan da riskli. Çünkü birçok insan “Saçlarım dökülüyor, çok yorgun hissediyorum, gidip bir demir ilacı alayım” diyerek bilinçsizce bu tür takviyelere yönelebiliyor.

Elbette demir eksikliği olanların bir kısmında yoğun saç dökülmesi veya yorgunluk görebiliyoruz. Ama bu şikayetlerin tek nedeni demir eksikliği değil. Başka pek çok sağlık sorunu da yorgunluk, saç dökülmesi yapabilir. O nedenle demir ilacına başlamadan önce doktora başvurmak ve tahlil yaptırmak önemli. Ayrıca demir eksikliği saptansa dahi her bireyin demir tedavisinin birbirinden farklı olabileceğini unutmamak lazım.

Gereksiz demir takviyesinin sonuçları neler olabilir?

Bedeninizin sağlıklı işleyişini bozarsınız. En sık görülen etkiler mide-bağırsak sistemi üzerinde olur; kabızlık, ishal, bulantı ve kusma gibi sorunlar yaşayabilirsiniz.

Eczaneden veya takviye mağazalarından alınan demir takviyelerinin karaciğer veya başka organlarda birikerek toksik etki yaratma ihtimali düşük. Fakat damardan alınan demir belli bir seviyeyi aştığı zaman karaciğer, kalp ve pankreas gibi organlarda birikime ve organ hasarına neden olabilir.

Demir takviyesi hangi durumlarda gerekli?

Kan tahlilleriyle demir eksikliği anemisi tespit edilmişse demir takviyesi başlanır. Bu noktada demir eksikliği riski yüksek olan bazı gruplara değinmekte yarar var. Örneğin kadınlar, adet dönemlerinde kaybettikleri demiri her zaman beslenmeyle yeterince yerine koyamayabilir. Ağır kanama yaşayan kadınlarda bu risk daha da fazla. Yine ameliyat sonrası kan kaybı yaşayanlarda ya da çölyak gibi demir emilimi sorunlarına yol açan rahatsızlıklarda demir eksikliği riski yüksek.

Ayrıca vejetaryen veya vegan bireylerde demirin bitkisel kaynaklardan emilimi daha düşük olduğundan demir eksikliği riski artar. Tiroid, şeker, kalp-damar hastalığı gibi rahatsızlıkları olanların ve kan sulandırıcı kullananların da demir eksikliği açısından dikkatli olması gerekir.

Gebelikte ve emzirme döneminde takviye şart mı?

Gebe kalmadan önce demir eksikliği olup olmadığı kontrol edilmeli ve eksiklik varsa mutlaka tedavi başlanmalı. Gebeliğe demir eksikliğiyle başlamak hem anne hem de anne karnındaki bebek için ciddi riskler taşır. Anne için artan yorgunluk, halsizlik, bağışıklık sisteminin zayıflaması gibi sorunlar ortaya çıkar. Bebek için de düşük doğum ağırlığı, erken doğum ve gelişim geriliği riski artar.

Emzirme sürecine gelince… Gebelik boyunca demir eksikliği yoksa emzirme döneminde doğru beslenerek demir ihtiyacı karşılanabilir. Fakat gebelik sürecinde demir eksikliği yaşanmışsa o zaman “Emzirme döneminde de demir takviyesine devam edin” diyoruz.

Peki demir eksikliği anemisi nedir?

Kan yapımı için vücudumuzun birtakım minerallere ve vitaminlere ihtiyacı var. Bu minerallerden biri de demir. Eğer besinlerle yeterince demir almazsak kan üretimi yavaşlar ve vücuda yeterince oksijen taşınamaz. Bu da bizi halsizlik, yorgunluk gibi yakınmaların ön planda olduğu bir duruma sürükler. İşte bu tabloya demir eksikliği anemisi diyoruz.

Tabii demir eksikliği anemisinin tek nedeni besinlerden alınan demirin yetersizliği değil. Mesela beslenmeniz ne kadar iyi olursa olsun, bağırsaklarınızdaki emilim sorunları nedeniyle de demir eksikliği yaşayabilirsiniz.

Ayrıca mide veya bağırsaklarınızda tanı konulmamış polip, tümör, divertikül (bağırsakta oluşan küçük cep şeklindeki çıkıntılar) gibi sorunlar gizli kanamaya yol açarak demir eksikliğine neden olabilir. Bu yüzden sadece demir eksikliği tedavisiyle yetinmeyip altta yatan nedeni araştırmak çok önemli. Özellikle 65 yaş üstü kişilerde anemi bulgusunun yanı sıra bir de kabızlık, ishal gibi bağırsak alışkanlıklarında değişim varsa mutlaka detaylı bir araştırma yapılmalı.

Kadınlarda doğum kontrol amacıyla kullanılan spiral demir eksikliğine neden olabilir mi?

Bazı spiraller adet kanamasını artırabilir. Kanama miktarı fazla olursa vücut kaybettiği demiri yerine koymakta zorlanır ve zamanla demir eksikliği gelişir.

Hangi belirtiler demir eksikliğine işaret edebilir?

Başlangıçta belirgin yakınmalar olmuyor. Kişi kendini tanıyorsa bir terslik olduğunu hissedip doktora başvuruyor. Bu noktada öne çıkan en önemli belirtilerden biri uyku bozukluğu. Hastalardan “Gece uyuduğumdan bir şey anlamıyorum. Sabahları iş yerinde uyukluyorum” gibi şikayetleri çok sık duyuyoruz.

Yaygın belirtiler arasında odaklanma sorunu ve enerji düşüklüğü de var. Genç kızlar genellikle derslerde ve sınavlarda dikkatlerini toplamakta zorlandıklarını söylüyor. Erkekler ise spor yaparken eskisi gibi performans gösterememekten yakınıyor. Örneğin, “Eskiden zorlanmadan beş kilometre koşardım, şimdi yarısında nefesim kesiliyor, çabuk yoruluyorum” gibi şikayetler duyuyoruz.

Ayrıca demir eksikliğinde tuhaf besinlere karşı yeme isteği de görülebilir. Örneğin, buz, kahve telvesi gibi normalde yiyecek olarak tüketilmeyen şeyleri yeme arzusu oluşabilir. Daha önce bahsettiğimiz gibi saç dökülmesi ve yorgunluk da demir eksikliğinin habercisi olabilir.

Demir eksikliği çok üşümeye ve çarpıntıya yol açabilir mi?

Normalden fazla üşüme hissi, demir eksikliğinin önemli belirtilerden biri. Kimsenin üşümediği bir ortamda üşüyebilir veya geceleri birden fazla örtüyle yatma ihtiyacı duyabilirsiniz.

Demir eksikliği çarpıntıya da sebep olabilir. Gençler genellikle bu durumu daha kolay tolere eder. Fakat ileri yaştaki kişilerde çarpıntı daha belirgin hale gelir ve rahatsızlık verebilir.

Bu arada demir eksikliği soluk cilt, nefes darlığı, baş dönmesi, tırnakların zayıflaması, iştahsızlık gibi belirtilerle de kendini gösterebilir. İştahsızlık bazı durumlarda kilo kaybına kadar ilerleyebilir.

Demir eksikliği nasıl tedavi ediliyor?
İlk önce sebebi buluyoruz. Örneğin demir eksikliği, yoğun adet kanamasıyla ilişkiliyse ağızdan hap şeklinde veya damardan uygulamayla eksik demiri takviye ediyoruz. Ama asıl sorun altta yatan polip, tümör gibi bir durumsa tedavi planlaması sebebe yönelik yapılıyor.

Hangi durumlarda hap, hangi durumlarda damar içi ilaç veriyorsunuz?

Demir haplarını tolere edemeyen, yani mide bulantısı, karın ağrısı gibi yan etkiler yaşayan hastalarda ya da demir eksikliği çok ciddi boyutlarda olan kişilerde damar yoluyla demir tedaviyi tercih ediyoruz. Yine tiroid hastalarında veya mide-bağırsak sisteminde emilim sorunu olanlarda damar yolundan tedavi vermek daha uygun. Bunların dışında kalan grupta hap tercih ediliyor.

Demir tedavisi ne kadar sürüyor?

Eğer demiri hap şeklinde kullanacaksak tedavi altı ay kadar sürüyor. Demir tedavisi damar yoluyla uygulanacaksa birkaç seans genellikle demir depolarını (ferritin) hızla doldurmak için yeterli.

Kan testlerinde demir depolarının ideal seviyeleri nedir?

Seviyeler yaşa ve cinsiyete göre değişiyor. Mesela 60 yaşında bir kadının demir deposu eşiğiyle aynı yaşta kalp yetersizliği olan bir kadının eşiği çok farklı. Kalp yetersizliği olan kişilerde genellikle daha yüksek ferritin seviyelerine ihtiyaç duyulur, çünkü vücut demir depolarını kullanmakta zorlanabilir. Bu nedenle ferritin seviyelerini belirlerken kişinin sağlık durumu ve diğer bireysel özelliklerini göz önünde bulunduruyoruz.

Peki demir eksikliğine karşı ne tür bir beslenme tarzı benimsemeliyiz?

Kırmızı et, tavuk, yumurta gibi hayvansal gıdalar demir açısından en zengin kaynaklardır. Bitkisel demir kaynakları arasında ise mercimek, fasulye ve nohut gibi baklagiller yer alır. Günlük beslenmede demir içeriği yüksek gıdalar mutlaka bulunmalı. Demir emilimini desteklemek için C vitamini açısından zengin gıdalarla bu yiyecekleri bir araya getirmeliyiz.

En zengin kaynaklardan biri et dedik ama maalesef pahalılık nedeniyle birçok insanın ete erişimi kısıtlı. Ayrıca ülke olarak eti çok pişirmek gibi yanlış bir alışkanlığımız var. Eğer eti çok pişirip kayış gibi yaparsak içindeki demirden yeterince faydalanamayız. Bu nedenle özellikle ızgara yaparken etin yumuşak, hafif sulu ve ortası pembe kalacak şekilde pişirilmesine dikkat etmek lazım.

Bir de birçok kişi kıymanın yüksek demir içerdiğini düşünüyor ama bu bilgi doğru değil. Çok küçük parçalanmış etlerdeki demir oranı, kuşbaşı ya da biftek gibi büyük parçalara göre daha düşük. Ayrıca tavuğun but kısmı diğer bölgelere kıyasla daha fazla demir içerir, bu da göz önünde bulundurulması gereken bir diğer önemli detay.

Ekmek seçimleri nasıl olmalı?

Demir emilimini bozduğu için çavdar ekmeğini pek önermiyoruz. Tam tahıllı ekmekler tercih edilebilir.

Süt ve süt ürünleri demir emilimini azaltır mı?

Yemekte yiyecek eşleşmeleri çok önemli. Örneğin demirin emilimini artırmak için etin yanında mutlaka bol limonlu yeşil salata tüketmeliyiz. Çünkü C vitamini demir emilimini destekler. Buna karşın etle aynı anda yoğurt, ayran tüketimi demir emilimini engeller. Dolayısıyla demir açısından zengin bir öğünde süt ürünlerini sınırlamak, yemekten iki saat sonra tüketmek daha iyi bir tercih.

Peki çay ve kahve?

Türk kahvesi, demir eksikliğine doğrudan yol açabilecek bir içecek kategorisinde değil. Filtre kahve, Americano gibi kahveleri de günde üç kupayı aşmadığınız sürece genellikle bir sorun yaşamazsınız.

Fakat siyah çay demir emilimini olumsuz etkileyebilir. Çaydaki tanenler, vücudun demiri emmesini zorlaştırır. Bu yüzden demir açısından zengin yiyeceklerle birlikte çay tüketmemek, çayı yemeklerden en az iki saat sonra içmek daha doğru.

Size başvuran hastalarda demir eksikliğine sık rastlıyor musunuz?

Evet, hatta en sık gördüğümüz problemlerden biri diyebilirim. Türkiye’de demir eksikliğinin sıklığı çok yüksek. Bu nedenle risk grubundaki kişilerde demir seviyeleri düzenli olarak takip edilmeli.

Adet kanamalarınız yoğunsa, kronik hastalığınız varsa, gebeyseniz, vegan veya vejetaryenseniz demir eksikliği açısından risk altında olduğunuzu unutmayın. Demir seviyelerinizde bir sorun tespit edilirse dengeli bir beslenme düzeni ve gerekirse demir takviyeleri ile bu durumu kontrol altına alabilirsiniz.

Çarpıntınız masum mu, kötü huylu mu?