Bademde hem üreticiyi hem de tüketiciyi bekleyen tehlike

Bu yazıda, sert kabuklu meyveler arasında önemli bir yere sahip olan bademin ülkemizdeki üretim, dış ticaret, yeterlilik ve tüketim durumunu ile fiyat seyrini inceleyeceğim. Coğrafyamızın doğal bir bitkisi olan badem 64 ilimizde yetiştiriliyor. Badem üretiminde ilk sırayı %17,8 ile Adıyaman alıyor, onu %13,8 ile Mersin, %6,0 ile Antalya, %5,6 ile Muğla ve %4,7 ile Şanlıurfa izliyor. 2000 yılında 47 bin ton olan badem üretimi, 2010 yılında 55 bin tona çıktı ancak asıl artışı sonraki yıllarda gerçekleşti. 2022 yılında 190 bin ton ile rekor bir seviyeye ulaşan badem üretimi 2023 yılında yaşanan don olayları nedeniyle 20 bin ton azalarak 170 bin tona düştü.
Ülkemiz badem üretimini artırmasına rağmen, her yıl badem ithalatı için milyonlarca dolar harcıyor. 2000 yılında 3 bin ton olan badem ithalatı, 2023 yılında 28 farklı ülkeden 38 bin ton ile Cumhuriyet tarihinin en yüksek rakamına ulaştı. ABD %45,0 ile en büyük tedarikçi olarak ülkemize giren her iki bademden birini sağladı. Diğer önemli badem ithalatı kaynakları ise %26,1 ile Avustralya, %21,0 ile İran, %4,6 ile İspanya ve %1,5 ile Suriye. Bu beş ülke, toplam badem ithalatının %98,2’sini oluşturuyor. Son 24 yılda 375 bin ton badem ithalatı için 1,6 milyar dolar ödedik.
Badem ithalatının gerçek boyutunu anlamak için kabuklu bademden elde edilen iç badem miktarını ve iç badem ithalatını da göz önünde bulundurmak gerekir. Türkiye’de 170 bin ton kabuklu badem üretiminden 51 bin ton iç badem elde ediliyor. 2023 yılında 35 bin ton iç badem ithal edilirken, 10 bin ton da ihraç etti. Bu verilere göre, ülkemizde tüketilen bademlerin üçte biri ithal.
Üretime rağmen ithalatın da artması ülkemizde badem üretimindeki yeterlilik oranını düşürdü. 2000 ve 2001 yıllarında %95 olan badem yeterlilik oranı, 2002 yılında %97 ile en yüksek seviyeye ulaştı ancak sonrasında düşüşe geçti. 2010 yılında %82’ye kadar gerileyen badem yeterlilik oranı, tekrar yükselişe geçerek 2021 yılında %90 oldu. Ancak 2023 yılında tekrar %85’e geriledi.

Kaynak: 2000-2021 yılları TÜİK, 2022 ve 2023 yılları hesaplanarak elde edilmiştir.

Ülkemizde badem üretimi konusunda görüştüğüm sektör temsilcileri, ağaç başına ortalama 4 kilo verim alındığını söylediler. Ancak Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verileri, ağaç başına 14 kilo verim olduğunu gösteriyor. Sektör temsilcileri, bu verilerin gerçeği yansıtmadığını ve ülkemizde hiçbir zaman ağaç başına 14 kilo verim elde edilmediğini belirttiler.
Üreticiler, ülkemizdeki badem ağacı veriminin gerçekte ne kadar olduğuna ilişkin en iyi kanıtın Tarım Sigortaları Havuz İşletmesi A.Ş. (TARSİM) verilerine bakmak olduğunu söylüyorlar. 2023 yılında yaşanan don zararı nedeniyle TARSİM’e başvuruda bulunan çiftçi sayısının ne kadar olduğu, ne kadar verim beyan ettiği ve ne kadar hasar ödemesi yapıldığına bakılması gerekiyor. Çünkü bu alanlarda don zararından dolayı ürün alınmadığı halde kayıtlara badem var girildiği iddia edildi.
Görüşmelerimde ayrıca bademin her türlü arazide yetişebilen, çok fazla bakım istemeyen bir bitki olduğu yönündeki yanlış bir algının da olduğu ifade edildi. Bu algının değişmesi gerektiği çünkü badem dağlık alanlarda yetiştirildiğinde arıların çiçekleri yeterince tozlayamadığı, rüzgar nedeniyle zirai ilaçlama yapılamadığından verimlerin düşük olduğu ve bu bölgelerde sürekli üretim yapılmasının mümkün olmadığı vurgulandı.
Üreticilerin dikkat çektiği bir diğer önemli konu ise bademin suya ihtiyacı olmadığına ilişkin yanlış inanış. Üreticiler bademin mutlaka sulanması gerektiğini söyledi. Üreticilerin en önemli talebi ise gümrük vergi oranlarının artırılarak yerli bademin hak ettiği değerini bulması.

Üretici 60 liraya satıyor, tüketici 400 liraya tüketiyor

Üreticiler tarafında hal böyle iken tüketim açısından da durum pek iç açıcı değil. Üreticinin kilosunu 60 liradan sattığı kabuklu bademden bir kilo iç badem çıkarmak 200 lira tutuyor. Oysa tüketici, iç bademi piyasada ortalama 400 lira ödeyerek alıyor. Bu aradaki fark çok fazla. Ramazan Bayramı’na 45 gün kaldı. Bu fiyatların daha da artacağı kesin. Her zaman böyle oldu. Yetkilileri şimdiden uyarmak istiyorum. Ramazan’da vatandaşlarımızın bayramda kuruyemiş tüketebilmesi ve ikram edebilmesi için gerekli önlemlerin alınması şart.
Ülkemizde badem üretimini artırmak için yapmamız gereken işler var. İlk olarak Türkiye’de bir badem borsası kurmak, üretim alanlarında sulamayı desteklemek ve verimi artırmak gerekiyor. Badem üreten çiftçilerin danışman desteği alması zorunlu olmalı. Bu çok önemli. Bakın, geçen sene badem için 153 milyon dolar verdik. Danışman desteği ile üretimi %10 artırsak, 20 bin ton fazla badem üretmiş oluruz. Bu da ithalatı üçte bir oranında düşürür. Ülkede 50 milyon dolar kalır.
Antioksidan “E” vitamini yönünden oldukça zengin olan bademde başta çocuklarımız olmak üzere her yetişkinin günlük olarak tüketimi sağlayabilmeliyiz.
Geçen yıl yaşanan don zararı bu yıl üreticinin gözünü şimdiden korkutmuş durumda. Çünkü badem ağaçlarında şu anda gözler uyanmaya başlamış olup yakında çiçek açacak. Yaşanacak bir don zararı nedeniyle sadece üretici zarar görmeyip, tüketici de bundan nasibini alacak. Şimdiden tedbir almadığımız taktirde bugün tüketicinin ulaşamadığı bademi yarın sadece zengin sofrasında lüks gıda olarak görürüz.
Son olarak, don ve dolu zararı gören çiftçilerin çoğu TARSİM ile ilgili sorunlar yaşadıklarını söylüyor. Zararlarını bildirdikleri halde TARSİM’in ödeme yapmadığını ve başvurularını göz ardı ettiğini belirtiyorlar. Bu yüzden bu yıl TARSİM’e sigorta yaptırmadıklarını eklediler. Bu notu da buraya yazayım.

Türkiye, Rusya’nın en büyük tarımsal ürün ithalatçısı oldu

Gıda ithalatının yüzde 50’sini 5 ülkeden yapıyoruz; Rusya ve Ukrayna en üst sıralarda

Kendine yeten ülkeydik, gıda enflasyonunda şampiyon olduk