‘Keriz’: Türklerin dünya medeniyetine katkısı

Türkler Orta Asya’dan çıktıktan sonra alabildiğine göçmüşler dünyanın dört bir tarafına, yeni topraklar fethetmiş, gittikleri yerlerde buldukları medeniyetlerle karışmışlar.
Atalarımızın bu göçebe ruhuna, sürekli hareket halinde olma tutkusuna, sert savaşçılar olduğu gerçeğine kimse itiraz etmiyor. O dönemde başka türlü ayakta duramaz, başka güçlerin esaretine düşmeden yaşayamazdınız. Kentlerimizin bugünkü haline bakarsanız aslında hala yerleşik düzene geçmediğimizi, göçebe ruhunun devam ettiğini söylemek zor olmaz.

Tarih boyunca Türklerin “barbar, savaşçı, saldırgan, yağmacı” oldukları iddiası ise içinde doğruluk taşımasına rağmen, bütünüyle doğru değil. Haksızlıklar içeriyor.

Yerleşik düzende oldukları dönemde önemli uygarlıkların zemin taşlarını döşedikleri, gittikleri yerlere geleneklerini, mutfaklarını, mimarilerini, yönetim becerilerini, değerlerini de taşıdıkları gibi olumlu unsurlar genellikle ihmal ediliyor bu tür değerlendirmelerde.

Kim yaptı bu kanalları?

Şayet kendi dönemlerinde antik Türklerin ne kadar ileri bir uygarlık olduklarına kanıt arıyorsanız bence bugüne kadar bile ayakta kalmayı başarmış, halen kullanımda olan Karız Kanallarına bakmanız yetecektir.

M.Ö.200’de, yani bundan tam 2224 yıl önce Tanrı Dağları’nda eriyen karları ve yeraltı su kaynaklarını birleştirerek Turfan bölgesine su getiren Karız kanalları bugünün gözüyle bakıldığında bile adeta bir mühendislik dehası.

Tanrı Dağlarından Turfan’a 6,000 kilometrelik çok uzun mesafeyi, dahası aşırı sıcak çölleri geçerken suyun buharlaşmaması için kanallar yerin altına inşa edilmiş.

Bölgeyi ilk ziyaret eden Türk diplomatı olarak gittiğimde 1989’da beni de çölün ortasında yemyeşil bir vaha gibi gözüken Turfan kenti yakınlarındaki bu kanalın son noktasına götürdüler. Çok etkileyici geldi.

Uygur Türkleri tarafından inşa edilmiş bu kanallar sadece Orta Asya’nın değil dünyanın da en eski yeraltı su şebeke sistemlerinden biri olarak kabul ediliyor.

Keriz ve Sümer matematikçileri

Kariz, yani Keriz sözcüğü, tıpkı sizin gibi hemen benim de dikkatimi çekmişti. Evet, yanılmadınız, günümüzde Anadolu’da kullanılan “keriz”le aynı anlamı taşıyor. Bu sözcük, sebil, herkesin kullanımına açık çeşme manasına da geliyor.

Dünyanın ikinci uygarlık harikası olarak tescil edilmiş, günde 858 metreküp su taşıyan bu müstesna yapı uzunluk bakımından Çin Seddi’nden sonra ikinci sırada.

Muhteşem hesaplamalar temelinde tasarlanmış, eğimi, açısı, suyun akış debisi, suyun doğru yoldan gitmesi için ileri düzeyde matematik, fizik ve mühendislik becerileri kullanılmış bu kanallarda. Öyle görünüyor ki Turfan Bölgesi’nde yaşayan ustaların kanalların yapıldığı milattan önceki tarihlerde Sümerler döneminin matematik bilgisine sahip oldukları anlaşılıyor.

Turfan bölgesinde birbirinden farklı uzunluklara sahip 1000’den fazla Karız var. Kanalların her birinde dik kuyular, yeraltı kanalı, yerüstü kanalı ve barajlar bulunuyor. İnşaat sırasında işçilerin hava alabilmesi ve çıkarılan toprağın, çamurun boşaltılması için 20 ile 30 metrelik aralıklarla dik kuyular açılmış. Kanallarda bulunan barajlar ise su miktarını ayarlayan su deposu işlevi görüyor.

Hala kullanımda

Günümüzde müze haline çevrilen bu kanallar bugün bile sorunsuz şekilde çalışmaya, su taşımaya ve Turfan bölgesi için hayat kaynağı olmaya devam ediyor.

Çin Seddi ve Beijing-Hangzhou Büyük Kanalı’yla birlikte Antik Çin’in üç büyük mimarı harikasından biri olarak gururla sunuluyor dış dünyaya.

Derinliği 110 metreden başlayan kanallarda tarım alanlarını sulamak için belli aralıklarla kuyular açılmış. Bu kuyular 90, 80, 70, 60, en son Turfan’da 10 metrenin altına iniyor. Yapılan bu kanalların tamamı yerçekimi kuvvetiyle çalışmakta. Pompa gereksinimi olmadan suyun yüzeye çıkarılması sağlanmış.

Türklerin aslında kendi atavatanlarında uygarlık eserleri yaratan insanlar olduğunun örneklerinden biri bu kanallar. İnşasında kullanılan teknikler iyi organize olunmuş ileri derecede bilgiye sahip bir uygarlığın en canlı örnekleri.

Ne yazık ki aynı kalite, tasarım ve sofistikasyonda su kanalı bugün bile yapılamıyor.

Türklerin dünya medeniyetine katkılarını ortaya koyan Keriz ve benzeri örnekleri daha sistematik şekilde hem kendi insanlarımızın hem de dünya kamuoyunun gözleri önüne sermek boynumuzun borcu olmalı.